Sunday, December 27, 2009

गोट्याचा घोळ

"... सीआयडी मागे लागलाय".. घरातून बाहेर पडता पडता मला गोट्याचं बोलणं अर्धवट ऐकू आलं. तो शेजारच्या दीपाशी बोलत होता. गोट्या म्हणजे आमचं एकुलतं एक कार्ट. गोट्याचे कारनामे हळूच कान देऊन ऐकायला मला आवडलं असतं, खरं तर.. पण कामाला जाणं भाग होतं.. अनिच्छेनेच मी निघालो. मला नेहमी भरपूर काम असतं.. डोकं वर काढायलाही फुरसत नसते.. पण दिवसभर 'आयला! ह्या गोट्यानं काय घोळ घातला?' या प्रश्नानं मला, चपलेला चिकटलेल्या च्युईंगम सारखं छळलं. मग बँकेतून दिल्याला फोन करून सीआयडी ऑफिसातून काही माहिती मिळतेय का ते पहायला सांगीतलं. त्याला काही फारशी माहिती मिळाली नाही. सीआयडीचे लोक काळाबाजार करणारे, तस्करी करणारे नाही तर अतिरेकी लोकांच्या मागावर असतात अशी एक मोघम माहिती मिळाली. विमनस्क अवस्थेत संध्याकाळी घरी आल्यावर सरीताला झालेला प्रकार सांगीतला.

सरीता: "अय्या खरंच सीआयडी मागे लागलाय? मला बघायचाय खराखुरा सीआयडी कसा दिसतो ते.".. हिचा बालिशपणा कधी उफाळून येईल त्याचा काही नेम नसतो.
मी: "सीआयडी म्हणजे काय गणपतीची आरास आहे का बघायला? दारावर विकायला येणार्‍या माणसांसारखी अगदी सामान्य दिसणारी माणसं असतात ती. मुद्दामच तशी माणसं घेतात ते. मी सुध्दा त्यांच्यापुढे हिरोसारखा वाटेन तुला. त्यापेक्षा गोट्याकडे बघ. त्यानं काही तरी जबरी घोळ घातलाय. आधीच लग्न ठरत नाहीये त्याचं.. त्यात आता हे. तुला काही त्याच्यात बदल जाणवलाय का एवढ्यात?"
सरीता: "अंsss हो! थोडा विचित्र वागतो हल्ली."
मी: "हां म्हणजे हल्ली जास्त तिरसटासारखा करतो... नेहमी खोलीचं दार बंद करून बसतो... आपण खोलीत गेलो की चिडचिड करतो न् लगेच लॅपटॉप बंद करतो.. हेच ना? मला वाटतं, त्याला त्याचं लग्न ठरत नाही याचं जास्त टेन्शन आलंय, त्यामुळे असेल. त्याच्या बरोबरीच्या सगळ्यांची लग्न झाली की आता."
सरीता: "ते असेल रे! पण त्याहून थोडा जास्त विचित्र."
मी: "म्हणजे?"
सरीता: "हल्ली तो मधुनच मुलीसारखा बोलतो."
मी: "काssssss य? मुलीsssssssssssssss?" मी जोरात ओरडलो. आधीच माझा आवाज ठणठणीत.. त्यातून मी ओरडलो की संपलंच. माझा ठणाणा ऐकून दीपा धावत आली.
दीपा: "काय झालं अंकल?" अंकल? हल्लीच्या पोरांना कुणी तरी काका म्हणायला शिकवा हो! सगळ्या शब्दांना मराठीत शब्द नाहीत असं का वाटतं यांना?

त्याक्षणी दीपाला समोर बघायची माझी मानसिक तयारी मुळीच नव्हती.. मला काय झालं तेही तिला मुळीच सांगायचं नव्हतं. गोट्या मुलीसारखा बोलतो ही काय तिला सांगायची गोष्ट आहे? पण खरंच सांगीतलं असतं तर तिची काय प्रतिक्रिया आली असती? 'अय्या! कित्ती गोssड!' असं काहीतरी निरर्थक बोलून नवीन मैत्रीण मिळाल्याचा आनंद व्यक्त केला असता तिनं कदाचित! या नवीन पीढीचं काही सांगता येत नाही.
मी: "काही नाही. काही नाही. हिला मुलगी... आपलं.. एक उंदीर दिसला." मला तिचा वीक पॉईन्ट माहिती होता.
सरीता: "काहीही काय बोलतोस? कुठाय उंदीर? आपण तर..." बाप रे! माझ्या डोळ्यांच्या खाणाखुणांकडे दुर्लक्ष करून गेम टाकणार आता ही.
मी: "हो! हो! आपणच तर त्याला या दारावरून त्या वायर वरून त्या दाराकडे जाताना पाहीलं ना!" मी बरेचसे अतिरंजित हातवारे करत बोलल्यावर तिच्या डोक्यात थोडा प्रकाश पडल्यासारखा वाटला. तेवढ्यात दीपाच्या बापानं तिला हाक मारली.. "दीपा! काही विशेष झालेलं नाही.. तू जा आता.. त्या उंदराला काय हवं नको ते मी बघतो." दीपाची पीडा 'बाssय' म्हणून गेल्या गेल्या मी सरीताला जाब विचारायला लागलो..
मी: "काय गं? तुला माझ्या खाणाखुणा कळत नाहीत का? तोंड उघडण्यापूर्वी बघावं एकदा माझ्या चेहर्‍याकडे!"
सरीता: "काय राहीलंय तुझ्या चेहर्‍यात बघण्यासारखं?" माझ्यासमोरून एक कवटी खालच्या दोन हाडांच्या फुली सकट तरंगत गेली. पाहिलंत ना! कुठला विषय कुठे नेला ते तिनं? हेच मी तिला बोललो असतो तर तडक माहेरी निघून गेली असती.. असो. विषय कवटीवरून हलवणं भाग होतं..
मी: "बरं ते जाऊ दे! गोट्या काय मुलीसारखा वागतो?"
सरीता: "अरे तो मधेच मुलीसारखा बोलतो.. मग लगेच चूक सुधारतो. परवा मी त्याला चहा प्यायला बोलावलं तर आधी म्हणाला 'आले! आले!'. मग लगेच म्हणाला 'आलो! आलो!'. असं बर्‍याच वेळेला झालंय हल्ली.. मला सांगायचंच होतं तुला."
मी: "मग तो काय साडी घालायची वाट बघत होतीस? आधी का नाही सांगीतलंस?"
सरीता: "अरे पण माझी खात्री व्हायला हवी ना आधी!"
मी: "हे सगळं तुझ्या मुळे झालंय. तूच लहानपणी त्याचा उल्लेख मुलीसारखा करायचीस.. 'उठली का माझी छकुली?' असं काहीतरी!"
सरीता: "आणि तू पण त्याला मुलींचे कपडे आणायचास!"
मी: "ते मी एकदाच आणले होते, तेही तुझ्यासाठी." चूक लपविण्याचा माझा आटोकाट प्रयत्न!
सरीता: "माझ्यासाठी? लहान मुलीचे कपडे?"
मी: "हो! तू लहान मुलीसारखी वागतेस म्हणून." माझ्या कवटीचा माफक बदला घेण्यात यशस्वी झालो.
सरीता: "हेच ते नेहमीच तुझं! अंगावर उलटलं की एक फालतू जोक करायचा."
मी: "बरं ते जाऊ दे. इथं पोराला आयडेंटिटी क्रायसिस झालाय आणि तू भांडत बसली आहेस. त्याला कुठल्या पोरीनं झपाटलं असेल का?"
सरीता: "आयडेंटिटी क्रायसिस नाही त्याला जेंडर क्रायसिस म्हण. प्रेमात पडल्यावर असं होतं का पुरुषांना?"
मी: "मी कुठे प्रेमात पडल्यावर म्हणालो? आणि बापाचं झालेलं माकड पहाता तो प्रेमात पडेल असं वाटत नाही कधी. मला म्हणायचं होतं की कुठल्या स्त्रीलिंगी भुतानं झपाटलं असेल का त्याला?"
सरीता: "स्त्रीलिंगी भूत नाही रे म्हणत.. हडळ म्हणतात." अख्ख्या जीवनात समस्त मास्तर वर्गानं काढल्या नसतील एवढ्या माझ्या चुका तिनं आत्तापर्यंत काढल्या आहेत.
मी: "बाकीच्या पुरुषांच माहीत नाही. पण तुझ्या प्रेमात पडल्यावर मला नेहमी पायाचे अंगठे धरायला लावलेल्या विद्यार्थ्यासारखं वाटायचं. असो. तू त्याच्यावर बारीक लक्ष ठेव. मी बघतो काय करायचं ते."

मी गोट्याच्या पाळतीवर रहायचं मनोमन ठरवलं. दुसर्‍या दिवशी गोट्या कुणाशी तरी फोनवर बोलताना ऐकलं की गोट्या आणि फोनवरचा किंवा फोनवरची लक्ष्मी रोडवरच्या महालक्ष्मी रेस्टॉरंट पाशी भेटणार आहेत. गोट्या गेल्यावर, त्याला संशय येऊ नये म्हणून, तब्बल ५ मिनीटांनी निघालो. मला ते रेस्टॉरंट नक्की कुठे आहे ते माहीत नव्हतं.. पण म्हंटलं ते शोधायला असा किती वेळ लागणार? लक्ष्मी रोडच्या एका टोकापासून सुरुवात करून दुसर्‍या टोकापर्यंत आलो.. रेस्टॉरंट सापडलं नाही.. मग एका दुकानात विचारलं.. त्याला माहीत नव्हतं.. परत पहिल्या टोकापासून शोधत आलो.. तरीही दिसलं नाही म्हणून अजून एका दुकानात विचारलं आणि पुणेरी झटका बसला.. 'अहो! मगाशी तुम्ही मलाच विचारून गेलात. मी तेव्हाच तुम्हाला माहीत नाही म्हणून सांगीतलं. सक्काळी सक्काळी लावली काय?' ते शेवटचं वाक्य फक्त पुणेरीच म्हणू शकतात. माझा चेहरा दोन वेगळे बूट घालून ऑफिसला गेल्या सारखा झाला.. त्याला कसंबसं सॉरी म्हंटलं आणि त्या दुकानाचा नाव पत्ता लिहून घेतला.. हो! नाहीतर परत त्याच्याचकडे जायचो चुकून.. या भानगडीत त्या रेस्टॉरंटचं नाव मी विसरलो.. मग लोकांना कडकलक्ष्मी पासून महामाया पर्यंतची सर्व वैविध्यपूर्ण नावं विचारून मी बरीच स्कूटरपीट करून घेतली.. काही लोकं काय बदमाश असतात.. मुद्दाम चुकीचा पत्ता सांगतात. दोन तासानंतर आता काय करावं असा विचार करीत मी उभा होतो तेव्हा अचानक ते समोर दिसलं.. तोपर्यंत फारच उशीर झाला होता.

यापुढे गोट्याचा जवळूनच पाठलाग करायचा असं ठरवलं.. त्यानं मला ओळखू नये म्हणून मिशी लावली.. गोलमाल पिक्चर स्टाईल.. मग काय.. गोट्या निघाल्यावर लगेच त्याच्या मागे निघालो.. एका ठिकाणी गोट्या थांबला.. ५ मिनिटांनी तिथे एक फाटका माणूस आला.. गोट्यानं त्याला एक पुडकं दिलं.. त्यानं गोट्याला पैसे दिले.. आयला! गोट्या गर्द वगैरे विकतो की काय? नो वंडर, सीआयडी त्याच्या मागावर आहे.. मग गोट्या निघाला आणि त्याच्या ऑफिसात गेला.. मी स्कूटर लांब लावून चालत ऑफिसपाशी गेलो.. ऑफिसातून तो संध्याकाळ शिवाय निघणार नाही हे लक्षात येताच मी तिथून निघणार, तेवढ्यात खांद्यावर कुणीतरी हात ठेवला.. वरती 'बाबा! तुम्ही काय करताय इथे?' असे शब्द आले.. मागे वळून पाहीलं तर खुद्द गोट्याच होता.. बोंबला! हा माझ्या नकळत ऑफिसच्या बाहेर कसा आला? कोण कोणावर पाळत ठेऊन आहे नक्की? पण त्याला ओळख दाखवून चालणार नव्हतं.. ती गोलमाल मोमेंट होती.. आता उत्तम अभिनयच मला तारु शकणार होता.. तशी मी कॉलेजात अभिनयाची उत्तेजनार्थ बक्षीसं मिळवली होती म्हणा.. ते आठवून जरा आत्मविश्वास आला.. मग एकदम वळलो.. त्याला शांतपणे आपादमस्तक न्याहाळलं.. मग थंड कोरड्या आवाजात आणि आवाज थोडा बदलून मी म्हंटलं -
मी: "तुमचा काहीतरी गैरसमज होतोय मिस्टर. मी तुमचा बाप नाही."
गोट्या: "काहीतरी काय बोलताय बाबा! मी गोट्या! तुमचा मुलगा! तुमच्या डोक्याला मार वगैरे लागलाय का? काहीच कसं आठवत नाहीये तुम्हाला?"
मी: "सॉरी! मला मुलगा नाहीये".. मग त्याच्याकडे थोडं निरखून पाहिल्यासारखं करत मी पुढचा बाँब टाकला.. "तुम्ही... अंss.. तू चिमणचा मुलगा का? चिमण माझा जुळा भाऊ! विनायक माझं नाव! मी लहानपणी घरातून पळून गेलो होतो म्हणून बाबानी माझ्याशी संबंध तोडले आणि सगळ्यांना तोडायला लावले. कसा आहे चिमण?"
एव्हाना गोट्या पुरता भंजाळल्यासारखा वाटत होता.. माझ्याकडे अविश्वसनीय नजरेने बघत होता.. मी मनातल्या मनात मला अजून एक उत्तेजनार्थ बक्षीस देऊन टाकलं.
गोट्या: "अंss! बाबा ठीक आहेत. तुम्ही घरी या ना रात्री."
मी: "छान! सांग त्याला मी भेटलो होतो म्हणून." मग शून्यात बघत एक खोल उसासा टाकत मी पुढे म्हणालो.. "काही गोष्टी परत जुळवता येत नाहीत, गोट्या! चल! मला आता जायला पाहीजे. आनंद वाटला तुला भेटून." गोट्याला बोलायची काही संधी न देता मी तिथून फुटलो.

संध्याकाळी घरी आल्यावर गोट्या आणि सरीताचं बोलणं ऐकलं - "आई! बाबांच्या डोक्यावर परिणाम झालाय."
सरीता: "त्याच्या नाही तुझ्याच झालाय".. वा! वा! बायको असावी तर अशी.
गोट्या: "अगं आई! खरंच झालाय. आज मला ऑफिस बाहेर भेटले होते. ओळखच दाखवली नाही. वरती मी बाबांचा जुळा भाऊ आहे असं म्हणत होते."
सरीता: "जुळा भाऊ? मला कसं माहीत नाही त्याबद्दल".. इथं मी नाट्यमय एंट्री घेतली.. आवाज अगदी नेहमीसारखा ठेवला..
मी: "कुणाचा जुळा भाऊ?"
सरीता: "हा सांगत होता तुला जुळा भाऊ आहे म्हणून. त्याला भेटला होता म्हणे." ते ऐकताच मी अजून एक उत्कृष्ट अभिनयाचा नमुना पेश केला.. गोट्याचे खांदे पकडून गदागदा हलवले आणि आनंदातिरेकाने म्हंटलं - "कोण विनायक? विन्या भेटला होता तुला?". उत्तरादाखल गोट्या खो खो हसत सुटला. माझ्या अभिनयाची ही किंमत? बर्‍याच वेळाने हसणं कसंबसं थांबवून म्हणाला - "तो माणूस गेल्यावर मी वॉचमनला त्याच्या गाडीचा नंबर लिहून आणायला सांगीतला." मला नासकं अंड अंगावर बसल्यासारखं झालं.. प्रचंड चिडचिड झाली.. कानातून धूर यायचा बाकी होता फक्त.. माझ्या अभिनयाचं बेअरिंग पडून इतस्ततः बॉल बेअरिंग सारखं घरंगळायला लागलं. तिकडे सरीताची उत्सुकता शिगेस पोचली.
सरीता: "मग?"
गोट्या: "मग काय? तो आपल्याच गाडीचा नंबर होता."
सरीता: "असं कसं झालं?" गोट्यानं कपाळावर हात मारला.
गोट्या: "अगं आई! तो माणूस बाबाच होता. मला उगाच जुळ्याच्या बंडला मारल्या त्यांनी. बाबा! काय अँक्टिंग मारता पण! निदान कपडे तरी वेगळे घालायचे ना!" मी मला दिलेलं उत्तेजनार्थ बक्षीस चडफडत रद्द केलं आणि वैतागून खिशातली मिशी कचर्‍यात टाकली.
सरीता: "का रे तू असं केलंस?" यावर मी जुळ्याच्या भूमिकेतून डिटेक्टिव्हच्या भूमिकेत शिरलो.
मी: "गोट्या! तू काही विकण्याचा धंदा करतोयस काय?"
गोट्या: "छे!"
मी: "मी आजच तुला एका माणसाला एक पुडकं देताना पाहीलंय."
गोट्या: "ओ! ते होय! तो माझ्या ऑफिसमधल्या एकानं त्याच्यासाठी परदेशातून आणलेला पर्फ्यूम होता." .. मी आता डिटेक्टिव्हच्या भूमिकेत पार आत पर्यंत गेलो होतो.
मी: "अच्छा! तू एकाने दुसर्‍यासाठी आणलेला पर्फ्यूम फक्त देण्याचं काम केलंस तर! पण तू एक छोटीशी चूक केलीस. त्याच्याकडून पैसे घेतलेस. ते का?"
गोट्या: "कमाल आहे बाबा? अहो ते पर्फ्यूमचे पैसे होते. ते ऑफिसमधल्या कलीगला द्यायचे आहेत." .. मी त्याला एवढ्यावरच सोडला तर मी कसला डिटेक्टिव्ह? माझी केस वॉटरटाईट होती.
मी: "गोट्या! कुणीतरी तुझ्या मागे लागलंय.. बरोबर ना?" गोळी बरोबर बसली.. गोट्या लगेच वरमला.
गोट्या: "अं अं अं हो! पण तुम्हाला कसं कळलं?" मी लगेच विजयी हास्य केलं. पुढे जाऊन गोट्याच्या छातीवर बोट आपटत म्हणालो "हॅ हॅ हॅ! हमारे जासूस चारो तरफ फैले हुए हैं!"
सरीता: "हो रे गोट्या? कोण मागं लागलंय तुझ्या? आणि कशाला?"
गोट्या: "हरे राम! आता मला सांगावच लागणार सगळं. अगं आई! मी मायबोली नावाच्या साईटवर रजिस्टर झालोय."
सरीता: "ते काय असतं? वधूवर सूचक मंडळ आहे का?"
गोट्या: "नाही गं!"
सरीता: "मग वधूवर मेळाव्याचं ठिकाण आहे का?"
गोट्या: "अगं नाही गं! थांब मी तुला दाखवतोच.".. गोट्याला मायबोलीची अब्रू नुकसानी पहावेना.. २ मिनिटानी गोट्या आतून त्याचा लॅपटॉप घेऊन उगवला. "ही ती साईट. इथे वेगवेगळ्या देशातले मराठी बोलणारे लोक असतात. काही गप्पा मारतात. काही कविता/लेख लिहीतात."
सरीता: "मग हे 'गजरा', 'खट्याळ' काय आहे? अशी त्यांची नावं आहेत?"
गोट्या: "अगं ही त्यांची खरी नावं नाहीयेत काही. टोपण नावं आहेत. त्याला आयडी म्हणतात."
सरीता: "बरं बरं! तुझा आयडी काय आहे?"
गोट्या: "सदाखुळी"
सरीता: "शीsss! असला कसला आयडी? आणि हा तर मुलीचा वाटतोय."
गोट्या: "हो मुद्दाम मी मुलीचं नाव घेतलंय."
सरीता: "का?"
गोट्या: "म्हणजे मग जास्त संशय न येता इतर मुलीं बरोबर ओळख वाढवता येईल की नाही? मला या जेट-सेट युगात थेट-नेट प्रेम करायचंय."
सरीता: "अच्छा! तरीच तू हल्ली मुलीसारखा बोलतोस.. बोलतेस.. मग तू काय करतेस... करतोस?" जेंडर क्रायसिसची लागण सरीतालाही झाली आता.
गोट्या: "मी कविता करतो.. जास्त करून विडंबनं."
सरीता: "तू कविता करतेस... करतोस?" यावर पायाच्या अंगठ्यानं जमिनीवर रेघा काढल्यासारखं करत गोट्यानं अंग घुसळलं. कसं होणार या गोट्याचं देव जाणे. "अरे वा! दाखव बघू तुझं एखादं विडंबन." गोट्यानं एक पान उघडून वाचायला दिलं.. सरीतानं ते मोठ्यांदा वाचलं....

'शब्दा वाचुन कळले सारे, शब्दांच्या पलिकडले' चे विडंबन

चपले वाचुन खुपले सारे, चपलेच्या पलिकडले
प्रथम तिला काढियले आणिक रुतू नये ते रुतले

टोच नवी पायास मिळाली
खोच नवी अन् बोच निराळी
त्या दिवशी का प्रथमच माझे खूर सांग कळवळले

आठवते देवाच्या द्वारी
पादत्राण लांबवले रात्री
खट्याळ तुझिया हास्याने मम दु:ख अजुनि फळफळले

सरीता: "मस्त आहे रे गोट्या! पण या सगळ्याचा आणि तुझ्या मागे कुणी लागण्याचा संबंध काय?".. गोट्यानं त्याच्या विचारपुशीचं पान वाचायला दिलं.. "हे बघ! टकलूहैवान नावाच्या आयडीनं मला काय काय लिहीलं आहे ते वाच!"

तिनं मोठ्यांदा वाचलं..

'तुझ्याकडे प्रचंड प्रतिभा आहे. तुला न विचारताच अगं तुगं करतोय चालेल ना?'
'काय धमाल विडंबन करतेस गं तू? अगदी हहपुवा!'
.....
.....
.....
'मला तुझ्याशी ओळख वाढवायला आवडेल. आपण कुठेतरी भेटु या का?'
.....
.....
'तुझ्या गळा माझ्या गळा' च्या चालीवर माझं पण एक विडंबन
सदाखुळे सदाखुळे
मी भरकटलो तुझ्यामुळे'
.....
'तुला भेटल्या शिवाय मला करमणार नाही. मला फोन कर - ५२३२२ ७८५६४'

सरीता: "पण तुझ्या मागे सीआयडी लागला होता ना?"
गोट्या: "सीआयडी? कुणी सांगीतलं?"
सरीता: "अरे तू दीपाला तुझ्या मागे सीआयडी लागलाय म्हणून सांगीतलंस ना? बाबानं ऐकलं ते."
गोट्या: "बाबांना काहीही ऐकू येतं. परवा तू त्यांना गवार आणायला सांगीतलीस तर ते मटार नाही का घेऊन आले? तसंच. मी तिला एक आयडी मागे लागलाय म्हणून सांगीतलं फक्त." .. आता सरीताला हसू आवरेना.. माझा डिटेक्टिव्ह पार भुईसपाट झाला होता.
सरीता: "कान आहेत का भोकं आहेत रे तुझी? मी आता या टकलूहैवानाला फोन करून फैलावर घेते चांगला. तुझ्यामुळे भरकटतोय काय?" .. तिनं फोन लावला.. जे मला मुळीच अपेक्षित नव्हतं.. कारण माझा, ऑफिसनं नुकताच मला दिलेला मोबाईल वाजला.. माझं बिंग फुटलं.. आणि ती किंचाळली
सरीता: "म्हणजे तू टकलूहैवान? चिमण! ही काय भानगड आहे?"
मी: "कसली भानगड? अगं हा गोट्या आपला कायदेशीर मुलगा आहे! भानगड नाहीये काही."
सरीता: "तू परत फालतू जोक मारून वेळ मारून नेऊ नकोस. माझ्या नकळत तू पोरीबाळींच्या मागे फिरतोयस, खरं ना?"
मी: "हे बघ! पोरीबाळींच्या मागे फिरायचं असेल तर तुला सांगून कसं फिरणार? तुझ्या नकळतच फिरणार ना? आणि तुला जे वाटतंय ते मुळीच खरं नाहीये. मी गोट्यासाठी मुली शोधत होतो. माझ्यासाठी नाही काय." .. पुढं बरच पानिपत झालं.. शेवटी एका तहावर सुटका झाली.. डिटेक्टिव्हचा आता एक पराजित योध्दा झाला होता. मी मायबोलीवर कधीही जायचं नाही, तिचं अखंड मांडलिकत्व पत्करायचं, तिला वर्षातून २५ साड्या व ४ सोन्याचे दागिने नजराणा द्यायचा.. या बोलीवर मोठ्या मनानं, तिनं माहेरी जायचं रद्द केलं.

काही दिवसांनी गोट्यानं मला आणि सरीताला त्याच्या थेट-नेट प्रेमाचा गौप्यस्फोट केला. त्याचं मायबोलीवरच्या पिपाणी नावाच्या आयडीशी जमलं होतं. ती पिपाणी दुसरी तिसरी कुणी नसून आमच्याच शेजारी वाजणारी दीपा निघाली.
मी: "कसला मठ्ठ आहेस तू? लहानपणापासून तिला ओळखतोस, तरी तुला कळलं नाही?"
गोट्या: "अहो बाबा! प्रेम आंधळं असतं ना?"
सरीता: "अगदी बापावर गेलाय. त्याला तरी कुठे कळलं होतं?"

म्हणतात ना.. काखेत कळसा अन् नेटला वळसा.

-- समाप्त --

(तळटीपः टकलूहैवान हा आयडी विकावू आहे. इच्छुकांनी माझ्याशी संपर्क करावा. आयडी सोबत पासवर्ड फुकट मिळेल.)

Tuesday, December 1, 2009

नुस्ता स.दे.

"एखाद्या अनोळखी माणसाला मी दिलेलं गाणं गुणगुणताना ऐकणं यापेक्षा इतर कशानही मला जास्त आनंद होत नाही. एकदा कलकत्त्या पासून सुमारे २० मैल लांबच्या एका तलावात, एकदा मी गळ टाकून बसलो होतो. मासे पकडत बसणे हा माझा एक छंद आहे. त्यादिवशी माझं नशीब चांगलं नव्हतं.. कारण दिवसभर बसून एकही मासा मिळाला नाही. निराश होऊन मी निघणार एवढ्यात एका १० वर्षाच्या पोराने तलावात सूर मारला.. आणि तो 'तदबीरसे बिगडी हुई तकदीर बना ले' हे माझं बाझी तलं गाणं गाऊ लागला. त्याला याची कल्पनाही नसणार की हे गाणं देणारा माणूस पलिकडच्या तीरावर गळ टाकून बसलाय! तो माझ्या आयुष्यातला मला मिळालेला सगळ्यात मोठा मासा आहे.

असंच एकदा मी बांद्रा स्टेशनवर मालाडला जाण्यासाठी उभा होतो. जवळंच काही कामगार कुदळ फावड्यांच्या हालचालींच्या ठेक्यावर माझं शबनम चित्रपटातलं गाणं गात होते. ते ऐकता ऐकता मी इतका गुंग झालो की ती लोकल कधी आली अन् गेली ते मला कळलंच नाही."

हे खुद्द सचिनदेव बर्मन याचं भाष्य आहे! काही लोक त्याला एसडी बर्मन म्हणतात तर काही दादा बर्मन.. माझ्या लेखी तो 'नुस्ता सदे' आहे.. कारण त्याचं गाणं आवडलं की मी फक्त 'वाss! नुस्ता सदे!' एवढंच म्हणू शकतो.

पिया तोसे नैना लागे रे (गाईड), तेरे नैना तलाश (तलाश), सुन मेरे बंधू रे (बंदिनी), दिवाना मस्ताना हुआ दिल (बंबईका बाबू), जाने वो कैसे लोग थे जिनके (प्यासा), वक्तने किया क्या हँसी सितम (कागजके फूल), फुलोंकी रंगसे दिलकी कलमसे (प्रेमपुजारी), हम बेखुदीमें तुमको पुकारे (काला पानी), जलते हैं जिसके लिए (सुजाता), छोड दो आँचल जमाना क्या कहेगा (पेईंग गेस्ट)... अशी कितीतरी त्याची गाणी.. यातलं एक जरी ऐकलं तरी दिवसभर ते मनात घोळत रहातं.. मधेच एखादा संगीताचा तुकडा आठवतो नाहीतर एखादी ओळ आणि नकळत दाद दिली जाते.. 'वाss! नुस्ता सदे!'

लोकांच्या तोंडात पटकन बसणारी अविस्मरणीय गाणी बनवायला त्याला कसं काय जमायचं यामागे एक किस्सा आहे. १९४४ साली शशधर मुखर्जीच्या चित्रपटाला संगीत देण्यासाठी सदे कलकत्त्याहून मुंबईला आला. रोज दुपारी जेवणानंतर मुखर्जीच्या खोलीत पेटी नेऊन नवीन रचना ऐकवणे हा त्याचा कार्यक्रम होता. मुखर्जी धुन ऐकता ऐकता डोळे मिटायचा आणि थोड्या वेळाने चक्क घोरायला लागायचा. त्याचं घोरणं हे गाणं न आवडल्याचा संकेत होता. हे प्रकरण २ महिने चाललं. मग मात्र सदेच्या सहनशक्तीचा अंत व्हायची वेळ आली.. रोज मुखर्जीला अंगाईगीत गाऊन झोपवण्यासाठी आपण मुंबईला आलो आहोत काय? असा विचार घोळू लागला.. शेवटी, या प्रकरणाचा सोक्षमोक्ष लावायचाच असं ठरवून सदे एक दिवस त्याच्या खोलीत पेटी घेऊन गाऊ लागला.. नेहमीप्रमाणे त्यानं डोळे मिटले.. आता काय? त्या घोरण्याच्या कातिल सुरांची वाट पहायची, गाशा गुंडाळायचा आणि घरी जायचं.. अचानक मुखर्जीनं डोळे उघडले आणि म्हणाला 'तू हे गाण रेकॉर्ड करून घे. सगळ्या वादकांना बोलव आणि रेकॉर्ड कर." सदेला कळेना की इतक्या सगळ्या गाण्यातून त्यानं हेच गाणं का निवडलं? त्याचं उत्तर त्याला त्याच रात्री मिळालं.. रेकॉर्डिंग संपवून बाहेर येताना सदेनं डोअरकीपरला तेच गाणं गुणगुणताना ऐकलं.. तो नुसता गुणगुणत नव्हता तर बरोबर म्हणत होता. गाणं सर्वस्पर्शी असलं पाहीजे.. ऐकणारा उभ्या भारतात कुठेही रहाणारा असला तरी त्याला ते गाणं भावलं पाहीजे.. हे सगळं स्वतःच्या शैलीशी तडजोड न करता करायचं या मुखर्जीच्या कानमंत्रामुळेच सदेनं पुढची ३० वर्ष हिंदी चित्रपटसृष्टी गाजवली.

सोप्पी पण कर्णमधुर चाल.. आम जनतेला आपलिशी वाटेल अशी, तरीही बाळबोध नाही.. जोडीला कमितकमी वाद्यांची समर्पक साथ.. गाण्यातले भाव आणि वातावरण उंचावणारी.. लोकसंगीताचा भरपूर वापर.. हे सदेच्या शैलीचं व्यवच्छेदक लक्षण.

गमतीची गोष्ट अशी आहे की, सदे बंगालमधे गायक म्हणून प्रसिध्द आहे तर बंगालबाहेर संगीतकार म्हणून. सदेनं फार कमी गाणी हिंदी चित्रपटात गायली.. 'माझं गाणं चित्रपटात कुणाच्याही तोंडी असता कामा नये' अशी त्याची एक अट असायची.. त्याचा आवाज कुणालाही साजेसा नव्हता हे एक कारण असेल कदाचित!.. पण सदेचं गाणं बॅकग्राउंडला असलं तर चित्रपटात मस्त वातावरण निर्मिती करून जातं. आठवा गाईडमधलं 'वहाँ कौन है तेरा'. सदेचा आवाज फार चांगला आहे असं काही मी म्हणणार नाही.. मलाही त्याचा आवाज सुरुवातीला आवडत नसे.. त्याचा आवाज बिअरसारखा आहे.. प्रथम कडू लागल्यामुळे नकोशी वाटते.. नंतर पिऊन पिऊन चटक लागते आणि नशा चढते. त्याचं गाणं आतून येतं.. पाण्याच्या प्रवाहाला असते तशी ओढ आहे त्याच्या आवाजात.. 'मेरे साजन है उस पार' मधे किती आर्जवी होतो त्याचा स्वर!

त्याच्या गाण्याच्या शैलीला भटियाली ढंग म्हणतात.. भटियाली म्हणजे बंगालचं कोळीगीत.. गाताना कुठे थोडासा कंप, कुठे एखादा तुटक सूर तर कुठे थोडासा चिरका आवाज हे भटियाली ढंगाचं वैशिष्ट्य! 'सफल होगी तेरी आराधना' हे त्याचं उत्तम उदाहरण आहे.. सुरुवातीच्या 'बनेगी आशा एक दिन तेरी ये निराशा' या ओळीतला 'आशा' शब्द कसा म्हंटलाय ते ऐका. ही शैली त्यानं फकीर, बैरागी, पीर, भिकारी किंवा घरातले नोकर अशासारख्यांची अनेक गाणी ऐकून आत्मसात केली. त्यांची गाणी ऐकूनच तो बहुश्रुत झाला असं म्हणायला पाहीजे. 'इतकी वर्ष मी गाणी दिली तरी तो लोकगीतांचा साठा अजून संपलेला नाही' असं एकदा सदे म्हणाला होता.

सदेची काही बंगाली गाणी मला इथे सापडली: - 'सदेनं गायलेली बंगाली गाणी.' यातली काही गाणी नंतर हिंदीत आली. ती मूळ गाणी ऐकताना सदेची स्वतःची खास शैली जाणवते.. भाषा समजत नसली तरी मी ती परत परत ऐकून 'वाss! नुस्ता सदे!' करत राहीलो.

१. बार्ने गंधे छंदे - फुलोंकी रंगसे दिलकी कलमसे (किशोर, प्रेम पुजारी)
२. मानो दिलोना बधु - जाने क्या तूने कही (गीतादत्त, प्यासा)
३. घुम भुलेशी - हम बेखुदीमें तुमको (रफी, काला पानी)
४. कांदिबोना फागुन गेले - अबके ना सावन बरसे (लता, किनारा) हे पंचमने दिलेलं गाणं.

त्याचा जन्म (१ ऑक्टोबर १९०६) जरी त्रिपुरेच्या एका राजघराण्यात झाला होता तरी त्याच्या वडिलांनी त्याच्या सामान्य लोकांबरोबरच्या मैत्रीला कधीच आक्षेप घेतला नाही. वडिलांच्या सतार वादनामुळे त्याला संगीताची गोडी लागली ती कायमचीच! १९२४ मधे बीए झाल्यावर एमए करायच्या ऐवजी त्यानं संगीताचं शिक्षण घेणं सुरू केलं. के. सी. डे (मन्ना डे चे काका) सारख्या काही बड्या लोकांकडे तो शिकला. १९३० साली वडील गेल्यावर सदेचा फार मोठा आधार गेला. तो स्वतः उत्तम तबला आणि बासरी वाजवायचा. त्याच्या बहुतेक गाण्यात बासरी कुठेतरी हजेरी लावून जाते त्याच हे एक कारण असेल. १९३२ साली त्याची पहिली गाण्याची रेकॉर्ड बंगालमधे तुफान लोकप्रिय झाली. १९३८ साली मीरा नावाच्या गायिकेशी त्याचा विवाह झाला आणि १९३९ मधे राहुलदेव उर्फ पंचम चा जन्म झाला. मीरा राजघराण्यातील नसल्याने लग्नाला घरून खूप विरोध झाला. शिवाय राजघराण्याच्या लौकिकाला त्याच्या पेशामुळे बट्टा लागतो असा आरोप सतत व्हायचा. या सगळ्याचं पर्यवसान घराण्याचे संबंध तोडण्यात झालं. आज हे राजघराण सदेमुळं ओळखलं जातं.

१९४४ पर्यंत त्याची अनेक बंगाली गाणी गाजली. त्यानंतर त्यानं मुंबईत पाऊल ठेवलं. सुरुवातीच्या दोन तीन चित्रपटातली गाणी चांगली झाली तरी लोकांच्या मनात म्हणावा तेव्हढा तो ठसला नव्हता. याच कारणामुळे त्यानं कलकत्त्याला परत जायचा निर्णय घेतला. अशोककुमारने 'मशाल चित्रपटाला संगीत दे आणि मग काहीही कर' अशी गळ घातल्यावर त्यानं थोडं थांबायचं ठरवलं. मशालला अभूतपूर्व यश मिळालं आणि त्यानंतर त्याच्या मृत्युपर्यंत (३१ ऑक्टोबर १९७५) त्यानं अनेक अविस्मरणीय हिंदी गाणी दिली.

एक राजपुत्र असूनही त्याचं वागणं बोलणं अगदी साधं होतं.. त्यात माज किंवा ऐट नव्हती.. धोतर कुडता आणि अंगावर एक शाल असा साधा वेष असायचा.. कुडत्याला असलेली सोन्याची बटणं हीच त्यातल्या त्यात राजघराण्याची खूण! कधी हट्टीपणा करणारा तर कधी लहान मुलासारखा वागणारा सदे कायम संगीतात बुडालेला असायचा. बरीच गाणी त्याला मासे पकडताना नाहीतर चालत फिरताना सुचलेली आहेत. त्याचं संगीत त्यामुळेच इतकं उत्स्फुर्त वाटतं. गाणं चांगलं झालं की खूष होऊन गायकाला किंवा गायिकेला तो त्याचं खास पान बक्षीस म्हणून द्यायचा.

कुठल्या गायकाचा आवाज कुठल्या गाण्याला चांगला वाटेल याबद्दल त्याचे स्वतःचे आडाखे होते.. पडद्यावर कुठला हिरो ते गाणार आहे ही बाब त्याच्या दृष्टीने दुय्यम असायची.. म्हणूनच देव आनंदला किशोर, रफी किंवा हेमंतकुमार यांनी आवाज दिला आहे.. तसंच अमिताभलाही रफी, किशोर आणि मनहर यांचा आवाज अभिमान मधे आहे. गाण्यात वाद्यांपेक्षा तो गायकाचा आवाज आणि गाणं कसं गायला पाहीजे यावर जास्त भर द्यायचा. 'छोड दो आँचल' मधला 'हाs' किंवा 'रात अकेली है' मधली कुजबुजत्या स्वरात होणारी सुरुवात हा खास सदे टच.

देव आनंदचं नवकेतन सदेशिवाय दुसर्‍या कुणालाही संगीतकार म्हणून घेत नसे. सदे आजारी होता म्हणून देव आनंदनं गाईड काही महीने पुढे ढकलला.. इतरानी बराच पाठपुरावा केला तरीही. आणि सदेनंही उत्कृष्ठ संगीत देऊन त्याचा विश्वास सार्थ ठरवला.. पण दुर्देवाने गाईडला संगीताचं फिल्मफेअर नाही मिळालं. आनंदबंधू आणि सदे चांगलं संगीत होण्यासाठी किती झगडायचे याचा एक किस्सा आहे.. गाईडसाठी रफीचं एक गाणं रेकॉर्ड झालं.. गाणं ऐकल्यावर देव आणि गोल्डी यांना ते मुळीच आवडलं नाही.. त्यानी सदेला फोन करून तसं सांगीतलं.. सदेनं तेच गाणं त्या प्रसंगाला योग्य आहे म्हणून फोन ठेऊन दिला.. अर्ध्या तासाने सदेनं फोन करून सांगीतलं की "तुमच्या म्हणण्यात तथ्य आहे. मी उद्या सकाळी येतो आणि नवीन धुन ऐकवतो." सकाळी सदेनं येऊन 'दिन ढल जाए' ची धुन ऐकवताच दोघे खूष झाले. ताबडतोब शैलेंद्रला बोलावलं आणि त्यानं ५ मिनिटात त्या गाण्याचा मुखडा लिहीला. आधी चाल मग गीत ही प्रथा सदेनंच सुरू केली. ती फक्त प्यासासाठी मोडली कारण त्यात शब्दांना जास्त महत्व आहे हे त्याला मनोमन पटलं म्हणून.



सदे वर्षाला ४/५ चित्रपटापेक्षा जास्त काम क्वचितच अंगावर घ्यायचा.. तेही चित्रपटाची कथा ऐकल्यावर आपण याला न्याय देऊ शकू असं सदेला वाटलं तर! 'हरे रामा हरे कृष्णा चित्रपटाचं संगीत मला जमणार नाही, त्यापेक्षा पंचम चांगलं संगीत देईल' असं सदेनं देव आनंदला निक्षून सांगीतलं. तरीही देवने 'ठीक आहे, पंचमला संगीत देऊ दे. पण तू मुख्य संगीतकार रहा' अशी तडजोड सुचवली. त्यालाही सदेनं ठाम नकार दिल्यावर देवचा नाईलाज झाला. पण जेवढं काम सदे अंगावर घ्यायचा ते मात्र मन लावून करायचा.. गाईड च्या चित्रीकरणासाठी सगळे जयपूरला जायची वेळ झाली तरी सदेचं गाणं तयार नव्हतं.. 'तू माझ्यावर विश्वास ठेव. मी असं गाणं पाठवेन जे सगळ्या जगाच्या लक्षात राहील.' असं सदेनं देवला पटवलं. थोड्याच दिवसानंतर त्यानं 'आज फिर जीनेकी तमन्ना है' पाठवलं. या गोष्टीची पुन्हा एकदा पुनरावृत्ती झाली त्यावेळेला चित्रपट होता 'ज्युवेल थीफ' आणि गाणं होतं 'होठोंपे ऐसी बात'!

गाण्यातल्या तालवाद्याला एखाद्या तंतुवाद्याची साथ देऊन तालाचा नाद वाढवायचा ही एक सदेची खासियत! 'सुन मेरे बंधु', 'मेरी दुनिया है माँ (तलाश)' यात तालवाद्या बरोबर एक तंतुवाद्य सतत वाजलेलं ऐकू येईल. कधी गाण्याची चाल त्यातल्या तालाबरोबर अशी मस्त झुलते की त्याबरोबर आपण पण झुलायला लागतो.. 'खायी है रे हमने कसम (तलाश)', 'खोया खोया चाँद' मधील कडव्याची चाल, 'दीवाना मस्ताना हुआ दिल' मधील कडव्याची चाल, 'मोरा गोरा अंग लैले', 'तेरे नैना तलाश', 'फुलोंकी रंगसे', 'लिखा है तेरी आँखोमे' अशी काही उदाहरणं आहेत त्याची.

सदेच्या बहुतेक गाण्यात थोडीच वाद्य वाजतात पण उत्तम वातावरण निर्मिती करतात. 'दिल पुकारे' चं सुरुवातीचं संगीत आपल्याला घरातून उचलून थेट डोंगरदर्‍यात घेऊन जातं. गाईड मधलं 'पिया तोसे' हा त्याला अपवाद म्हणावा लागेल. खमाज मधे बांधलेल्या या गाण्यात विविध प्रकारची वाद्य कुठेही कर्कशपणा न जाणवता अचूक परिणाम साधलाय. हे गाणं तब्बल ८ मिनीटाचं आहे.. पण सीडीवर विकत मिळणारं गाणं निम्मच आहे.. 'मूळ ८ मिनिटांचं गाणं.'

सदे गेल्यावर किशोरने एक खास रेडिओ प्रोग्रॅम करून त्याला श्रध्दांजली वाहिली. त्यात त्याच्या काही गमती जमती सांगीतल्या त्याची नक्कल करत.. ते किस्से मी मुद्दामच या लेखात लिहीले नाहीत. ते किशोरच्या तोंडून ऐकण्यातच जास्त मजा आहे.. त्याच्या प्रोग्रॅमचा काही भाग इथे ऐकायला मिळेल:- 'किशोरची श्रध्दांजली.'

दाद असो वा श्रध्दांजली मी फक्त 'वाss! नुस्ता सदे!' पेक्षा जास्त काही बोलू शकत नाही.

-- समाप्त --

(टीपः या लेखासाठी स्मिता गद्रे पटवर्धन यांची बहुमोल मदत झाली आहे.)