मधे बीबीसी वर दुसर्‍या महायुद्धातल्या ऑपरेशन मिंसमीटबद्दल एक अफलातून माहितीपट दाखविला. ऑपरेशन मिंसमीट हे जर्मन सैन्याला गंडविण्यासाठी ब्रिटिशांनी रचलेल्या एका सापळ्याचं नाव होतं.. ती एक अफलातून गंडवागंडवी होती ज्यामुळे हजारो प्राण पुढे वाचले. त्या माहितीपटात ऐकलेली आणि विकीपीडिया सारख्या सायटींवरून उचलेली ही माहिती आहे.
दुसर्‍या महायुद्धाच्या काळात ब्रिटिश हेर खात्यातल्या काही सुपिक टाळक्यांनी व्यवस्थित नियोजन करून एक भेदी पुडी सोडली. ती इतकी बेमालूम होती की तिच्या वावटळीत खुद्द हिटलर गुंडाळला गेला. आणि सर्वात विशेष म्हणजे त्या पुडीचा नायक होता एक मृत देह.. एक प्रेत! (१).
१९४२ च्या शेवटी शेवटी दोस्त राष्ट्रांनी उघडलेली मोरोक्को, अल्जिरिया, पोर्तुगाल व ट्युनिशिया येथील आघाडी यशस्वी होऊ घातली होती. युद्धाची पुढील पायरी म्हणून भूमध्य समुद्राच्या उत्तर भागात मुसंडी मारायचा विचार चालू होता. उत्तर आफ्रिकेतून एक तर इटलीतून किंवा ग्रीसमधून हल्ला चढविला तर पलिकडून येणार्‍या रशियाच्या सैन्यामुळे जर्मन कोंडित सापडणं शक्य होतं. त्यात पण सिसिलीचा (इटली) ताबा मिळविला तर दोस्तांच्या नौदलाला भूमध्य समुद्रातून निर्धोकपणे फिरता येणार होतं आणि पश्चिम युरोपावर हल्ले करणं शक्य झालं असतं. जानेवारी १९४३ पर्यंत दोस्तांचं दीड लाखाच्यावर सैन्य युरोप वर हल्ला चढविण्यासाठी उत्तर आफ्रिकेत जमलेलं होतं. सगळ्यांनाच हल्ला होणार हे माहिती होतं.. जर्मनांना पण! त्यामुळेच, चर्चिलनं 'एक मूर्ख सोडता बाकी कुणालाही सिसिलीवरच हल्ला होणार हे लगेच कळेल' अशी टिप्पणी केली होती.
म्हणूनच, सिसिली सोडून भलतीकडेच हल्ला होणार आहे अशी हुलकावणी जर्मनांना दिल्याशिवाय ते त्यांचं थोड फार सैन्य दुसरीकडे हलवणं आणि सिसिली काबीज करणं अवघड गेलं असतं. पूर्वीही बिटिशांनी जर्मनांना यशस्वीरित्या गंडवण्याचे प्रयोग केलेले असल्यामुळे त्यात ते थोडे फार तरबेज झालेले होते म्हणून बनवाबनवीची कल्पना ब्रिटिशांच्या डोक्यात घट्ट व्हायला लागली होती.
प्रत्यक्ष हल्ल्याच्या बरेच महीने आधी, ब्रिटिश हेरखात्यातील (MI5) फ्लाईट लेफ्टनंट चोल्मंडले यानं फाटक्या पॅराशूटला बांधलेलं एक प्रेत जर्मनांना सापडेल अशा ठिकाणी फ्रान्स मधे सोडायची कल्पना (२) मांडली. त्यातून एका विमान अपघातात त्या माणसानं उडी मारली पण फाटक्या पॅराशूटमुळे तो मेला हे जर्मनांना दाखवायचं होतं. त्या प्रेताबरोबर एक रेडिओ ट्रान्समीटर पण तो ठेवणार होता. त्याला असं भासवायचं होतं की तो देह एका ब्रिटिश हेराचा आहे आणि त्याचा ट्रान्समीटर जर्मनांच्या हातात पडला आहे याचा ब्रिटिशांना पत्ता नाही. तसं झालं तर ब्रिटिशांना त्या ट्रान्समीटर वरून बनावट माहिती जर्मनांना पुरविणं शक्य झालं असतं. ही कल्पना व्यवहार्य नाही म्हणून निकालात काढली तरी ती दुसर्‍या एका विभागाने (ट्वेन्टी कमिटी (३)) उचलून धरली. चोल्मंडले ट्वेन्टी कमिटीत होता. त्याच कमिटीत लेफ्टनंट कमांडर माँटेग पण होता. दोघांनी मिळून त्या कल्पनेचा विस्तार करायला सुरुवात केली.. पण एक बदल करून.. ट्रान्समीटर ऐवजी त्या प्रेताबरोबर काही पत्रं ठेवायचं ठरवलं (४). पण त्यात थोडी गोची होती.. महत्वाची कागदपत्रं शत्रुच्या क्षेत्रातून न्यायची नाहीत हा दोस्तांचा दंडक आहे हे जर्मनांना माहिती होतं. म्हणून, ते प्रेत एका विमान अपघाताचा बळी आहे आणि ते स्पेन मधे (फ्रान्सच्या ऐवजी) सापडविण्याची योजना केली. कारण, स्पेन मधलं तथाकथित तटस्थ सरकार 'आबवेहर'ला (जर्मन हेर खाते) सहकार्य करतं हे ब्रिटिशांना माहीत होतं. त्यामुळे, ते प्रेताबरोबर सापडलेली कागदपत्रं जर्मन हेरांना बघायला देतील याची खात्री होती.
त्यांना पाण्यात बुडून व बराच काळ थंड राहिल्यामुळे (हायपोथर्मिया) मेलेल्या प्रेताची गरज लागेल असं एका पॅथॉलॉजिस्टनं सांगितलं. अगदी असं प्रेत सोडा पण साधं प्रेत तरी कसं मिळवायचं हा मोठा प्रश्न होता. कारण मेलेल्या माणसाच्या नातेवाईकांना काय व कसं सांगणार? शिवाय, त्या सगळ्या प्रकाराची वाच्यता होऊन चालणार नव्हतं. पण नशिबाने त्यांना लंडन मधे एका ३४ वर्षीय वेल्श तरुणाचा देह मिळाला. त्याचं नाव होतं ग्लिंड्विर मायकेल! त्याचे आईवडील वारलेले होते आणि कुणीच जवळचे नातेवाईक मिळाले नाहीत. काहीही कामधंदा नसलेला तो लंडनमधे उपाशीपोटी फिरत होता. भूक अनावर झाल्यामुळे त्यानं रस्त्यावर पडलेला ब्रेड खाल्ला. दुर्दैवाने, त्यात उंदराचं वीष घातलेलं होतं. उंदीरांच्या सुळसुळाटामुळे तेव्हा लंडनमधे उंदीर मारण्यासाठी वीष घातलेले ब्रेड टाकले जायचे. उंदराच्या विषातील फॉस्फरसची पोटातल्या हायड्रोक्लोरिक अ‍ॅसिड बरोबर प्रक्रिया होऊन एक अत्यंत विषारी गॅस, फॉस्फिन, तयार होतो. त्यामुळे माणूस मरतो. तो ताबडतोब मेला नव्हता कारण त्याच्या पोटात पुरेसं वीष गेलेलं नसल्यामुळे जास्त फॉस्फिन तयार झालं नव्हतं! पण जेव्हढं काही तयार झालं होतं त्यानं त्याची लिव्हर बंद पडली आणि तो मेला. वरवरच्या तपासणीतून तो पाण्यात बुडण्याशिवाय इतर कशाने मेला आहे हे सहज समजलं नसतं.
रंगभूमीवरचं पात्र रंगवतात तसं त्या शवाला एक नवीन ओळख दिली गेली. तो रॉयल नेव्हीसाठी कंबाईन्ड ऑपरेशन्स हेडक्वार्टर (५) मधे काम करणारा कॅप्टन (अ‍ॅक्टिंग मेजर) विल्यम (बिल) मार्टिन झाला. तो १९०७ मधे वेल्स मधल्या कार्डिफ या गावी जन्माला आला होता. कंबाईन्ड ऑपरेशन्स साठी काम करत असल्यामुळे तो मूळचा नौदलाचा असला तरी पायदळाचा पोशाख घालू शकत होता. किंबहुना, त्याला मुद्दाम नौदलाचा पोशाख नाही घालायचं असं ठरवलं कारण नौदलाचे पोशाख गीव्हज नामक शिंप्याकडूनच बनवावे लागत आणि त्याला प्रेताची मापं घ्यायला लावली असती तर भलताच गाजावाजा झाला असता. पण तो पायदळातला माणूस आहे हे पण दाखवायचं नव्हतं कारण पायदळाच्या कार्यालयातल्या लोकांना पटवणं (बनावट ओळख संभाळण्यासाठी) जास्त कठीण होतं. त्याच्या अ‍ॅक्टिंग मेजर दर्जामुळे तो अत्यंत महत्वाची कागदपत्रं नेण्याइतक्या वरच्या दर्जाचा अधिकारी होता, त्याच बरोबर, खूप लोकांना माहीत असण्याइतक्या वरच्या दर्जाचा पण नव्हता. मार्टिन नावाचे, त्याच दर्जाचे, बरेच अधिकारी असल्यामुळेच त्याला ते नाव देण्यात आलं.
त्याच्या बरोबर त्याच्या होणार्‍या बायकोचा, पॅमचा, फोटो (हा फोटो MI5 मधे कामाला असलेल्या एका मुलीचा होता); तसंच दोन प्रेमपत्रं; साखरपुड्यासाठी घेतलेल्या हिर्‍याच्या अंगठीची, १९ एप्रिल १९४३ तारखेची, सुमारे £53 किमतीची एस जे फिलिप्स या भारी जवाहिर्‍याची पावती; त्याच्याबद्दलच्या अभिमानाने ओथंबलेलं त्याच्या वडलांचं एक पत्रं; लॉईड्स बँकेच्या मॅनेजरचं सुमारे £79 ओव्हरड्राफ्ट झाल्याबद्दल पैशाची मागणी करणारं पत्रं; एक सिल्व्हर क्रॉस आणि सेंट ख्रिस्तोफरचं पदक (६); किल्ल्यांचा जुडगा; एक वापरलेलं बसचं तिकीट; एक नाटकाचं तिकीट; सैन्याच्या क्लबमधे ४ दिवस राहिल्याची पावती; गीव्हजकडून घेतलेल्या नवीन शर्टाची पावती (७) अशा गोष्टी होत्या. त्याच्या भूमिकेत अजून रंग भरण्यासाठी त्याला थोडा निष्काळजी दाखविण्यात आलं.. त्याचं आयडी कार्ड हरविल्यामुळे नवीन दिलं आहे तसंच त्याचा ऑफिसच्या पासच्या नूतनीकरणाची तारीख उलटून गेलेली आहे असं दाखवलं गेलं.
संशयाला वाव मिळू नये म्हणून त्याच्या सारख्या अधिकार्‍याची अंतर्वस्त्रं त्याच्या दर्जाला शोभेलशी हवी होती. पण रेशनिंग असल्यामुळे वूलन अंडरवेअर मिळवणं दुरापास्त होतं. त्याच सुमारास हर्बर्ट फिशर या ऑक्सफर्ड मधील न्यू कॉलेजच्या प्राध्यापकाचा ट्रक खाली सापडून मृत्यू झाला. त्याची अंतर्वस्त्रं मिळविण्यात आली.
सगळ्यात महत्वाचं पत्र लेफ्टनंट जनरल सर आर्ची (आर्चीबॉल्ड) नाय, व्हाइस चीफ ऑफ इंपीरियल जनरल स्टाफ, याने जनरल सर हॅरॉल्ड अलेक्झांडर, कमांडर १८वा आर्मी ग्रुप अल्जिरिया आणि ट्युनिशिया, याला लिहीलं होतं. पत्र १००% खरं वाटावं म्हणून खुद्द आर्चीकडूनच ते लिहून घेतलं. त्यात काही, गार्डस ब्रिगेडच्या नवीन कमांडरची नेमणूक या सारखे, संवेदनशील विषय होते. जनरल विल्सन ग्रीसवर हल्ला चढविणार आहे आणि जनरल अलेक्झांडरने सार्डिनियावर हल्ला करावा असा आदेश होता. शेवटी, खुंटी हलवून बंडल भक्कम करणारं असंही एक वाक्य टाकलं होतं -- 'आपल्याला विजयाची शक्यता खूप आहे कारण जर्मन लोकं आपण सिसिलीवरच हल्ला करणार हे धरून चालले आहेत'. ही कागदपत्रं एका छोट्या बॅगमधे घालून ती त्याच्या थंडीच्या लांब कोटाच्या पट्ट्याला साखळीने अडकविण्यात आली.
मेजर मार्टिनला कोरड्या बर्फाने (गोठवलेला कार्बन-डायॉक्साईड) भरलेल्या एका शवपेटीत कागदपत्रांसह ठेवून ती पेटी स्कॉटलंड मधील होली लॉक या गावतल्या पाणबुडींच्या तळावरील एचएमएस सेराफ या पाणबुडीवर चढविण्यात आली. कार्बन-डायॉक्साईड काही काळाने वितळून पेटीतल्या प्राणवायूला बाहेर हाकलून पेटी व्यापून टाकेल आणि शव टिकायला मदत होईल हा हेतू होता. त्या पेटीत नक्की काय आहे ते पाणबुडीवरच्या फक्त काही लोकांनाच माहिती होतं, बाकीच्यांना त्यात हवामानखात्याला लागणारं अत्यंत गुप्त यंत्र आहे असं सांगितलं होतं. १९ एप्रिलला पाणबुडीने जी बुडी मारली ती स्पेनच्या ह्युएल्व्हा बंदरापासून सुमारे एक मैलावर ३० तारखेला पहाटे ०४:३० वाजता बाहेर आली. ह्युएल्व्हा मधे आबवेहरचा एक हेर आहे आणि त्याचं स्पॅनिश अधिकार्‍यांशी साटलोटं आहे हे ब्रिटिशांना चांगलं माहिती होतं. ठरल्याप्रमाणे पाणबुडीचा कप्तान पेटी आणि अधिकार्‍यांना घेऊन बाहेर आला. सर्व बारक्या सैनिकांना खाली पाठवून दिलं. तिथे कप्तानाने अधिकार्‍यांना खर्‍या प्रकाराची कल्पना दिली. मग पेटी उघडून मेजर मार्टिनला कोट, छोटी बॅग, लाईफ जॅकेट इ. इ. चढवून जलसमाधी देण्यात आली. त्या आधी कप्तानाने बायबल मधील ३९वं त्साम (अध्याय) वाचलं (हे स्क्रिप्ट मधे नव्हतं तरीही). नंतर ते शव सुमारे ९:३० वाजता एका स्पॅनिश कोळ्याला मिळालं.
तीन दिवसानंतर ते प्रेत स्पेन मधील ब्रिटिश नेव्हल अ‍ॅटाशेला मिळालं आणि ४ मेला ह्युएल्व्हा येथे मानवंदनेसकट दफन करण्यात आलं. दरम्यान, ब्रिटिश नौदलाचे अधिकारी, मुद्दाम, ती कागदपत्रं मिळविण्याबद्दल अ‍ॅटाशेला बिनतारी संदेश पाठवत होते. जर्मन लोक ते संदेश पकडतात हे त्यांना माहीत होतं. त्यात ते असंही ठसवत होते की स्पॅनिश लोकांना कुठलाही संशय येऊ न देता ती कागदपत्रं हस्तगत करावीत. गम्मत म्हणजे ती कागदपत्रं स्पॅनिश नौदलाकडून सुप्रीम जनरल स्टाफकडे गेली होती आणि तिथून सकृतदर्शनी ती चक्क गहाळ झाली होती. पण ब्रिटिशांनी सोडलेल्या फुसक्या संदेशांमुळे आबवेहरचे हेर सतर्क झाले आणि त्यांच्या दबावामुळे स्पॅनिश लोकांनी ती कागदपत्रं शोधली. ती संशय येणार नाही अशा पद्धतीने उघडून जर्मन लोकांना कॉपी करू दिली. त्या नंतर परत ती पूर्वीसारखी दिसतील अशा प्रकारे बंद करून अ‍ॅटाशेकडे सुपूर्त केली. त्याची नीट तपासणी केल्यावर ते पाकीट उघडलेलं होतं हे ब्रिटिशांना समजलं आणि तेव्हा अमेरिकेत असलेल्या चर्चिलला संदेश गेला 'Mincemeat Swallowed Whole'.
त्या हुलकावणीने हिटलर मात्र जाम गंडला. त्याने मुसोलिनीचा सर्व विरोध मोडित काढून असा आदेश दिला की सिसिलीवर हल्ला होणार नाही आणि झालाच तर ती हुलकावणी समजावी. बरचसं सैन्य, कुमक, बोटी, दारुगोळा इ. ग्रीसकडे हलवलं गेलं. ९ जुलैला दोस्तांनी सिसिलीवर हल्ला चढविला. तरीही दोन आठवड्यांपर्यंत जर्मन लोक मुख्य हल्ला सार्डिनिया व ग्रीस इकडेच होणार हे धरून चालले.
साहजिकच सिसिली दोस्तांनी काबीज केलं. पण ते पत्र एक जालीम हुलकावणी होती याचा इतका धसका हिटलरने घेतला की पुढे खरीखुरी पत्रं/नकाशे हातात पडले तरी ती हुलकावणीच आहे असं त्यानं गृहीत धरलं.
पुढे माँटेगने या घटनेवर 'द मॅन हू नेव्हर वॉज' अशी गोष्ट लिहीली आणि त्यावर त्याच नावाचा सिनेमा पण निघाला.
जानेवारी १९९८ मधे मेजर मार्टिनच्या ह्युएल्व्हा इथल्या थडग्यावर 'ग्लिंड्विर मायकेलने मेजर मार्टिनचं काम केलं' अशी टीप टाकण्यात आली.
पुढेही थापेबाजी बिटिशांचं एक प्रमुख अस्त्र राहीलं. त्यावर चर्चिल असं म्हणत असे.. 'सत्य इतकं अमूल्य असतं की ते सतत असत्याच्या कोंदणात लपवावं लागतं'.
तळटीपा --
(१) - ऑपरेशन मिंसमीट हा ऑपरेशन बार्कलेचा एक भाग होता. ऑपरेशन बार्कलेचं ध्येय जर्मनांना सिसिलीवर हल्ला होणार आहे हे समजू न देणं हे होतं. त्यात, पूर्व आफ्रिकेत १२ डिव्हिजन्सचं पूर्णपणे बनावट सैन्य आहे हे भासवणं, ग्रीक दुभाषांना उगीचच कामावर घेणं, बनावट संदेश पाठवणं, दुहेरांतर्फे (डबल एजंट) अफवा पसरवणं इ. इ. बरीच फसवाफसवी होती. सिसिलीवरच्या हल्ल्याला ऑपरेशन हस्की असं नाव होतं.
(२) - प्रेतातर्फे शत्रू पक्षात अफवा पसरवायची कल्पना चोल्मंडलेला इयान फ्लेमिंग (जेम्स बाँडचा लेखक) कडून मिळाली. खुद्द इयान फ्लेमिंगला ती एका रहस्य कथेतून मिळाली होती.
(३) - ट्वेन्टी कमिटीचं मुख्य काम दुहेर (डबल एजंट) सांभाळण्याचं होतं. जर्मन हेरांना पकडल्यावर त्यांना फितवून त्यांच्या तर्फे चुकीची माहिती जर्मनांना पुरविण्याचं काम किंवा डबल क्रॉसिंग ते करायचे. त्याला ट्वेन्टी म्हणण्याचं कारण डबल क्रॉस म्हणजे XX म्हणजे रोमन आकड्यांप्रमाणे ट्वेन्टी!
(४) - प्रेताबरोबर महत्वाची फसवी कागदपत्रं ठेवायची युक्ती नवीन नव्हती. ब्रिटिशांनी प्रथम ती पहिल्या महायुद्धात वापरली. नंतर, ऑगस्ट ४२ मधे उत्तर आफ्रिकेत एका जीपच्या स्फोटात मेलेल्या प्रेताजवळ सुरुंग कुठे लावले आहेत त्याचे नकाशे ठेवून रोमेलच्या सैन्याला फसवलं होतं. परत सप्टेंबर ४२ मधे एका प्रेताबरोबर सैन्य कधी उतरवणार आहेत त्याची फसवी तारीख सांगणारं पत्रं ठेवलं होतं. पण ते त्यांनी उघडलंच नाही किंवा उघडलं पण त्यांना ते काही कारणाने बनावट वाटलं.
(५) - कंबाईन्ड ऑपरेशन्स हे हवाईदल, नौदल आणि पायदळ यातील निवडक जवानांतर्फे, जर्मनांना संत्रस्त करण्यासाठी, कमांडो पद्धतीचे हल्ले करत असे.
(६) - सेंट ख्रिस्तोफर हा एक प्रसिद्ध रोमन कॅथॉलिक धर्मगुरू होता. त्या प्रेताचे कॅथॉलिक पद्धतीने अंत्यसंस्कार व्हावेत हा उद्देश ते पदक बरोबर ठेवण्यामागे होता.
(७) - गीव्हज कडून घेतलेल्या शर्टाच्या पावतीत एक बारीक चूक होती. त्या पावतीप्रमाणे तो शर्ट रोख पैसे देऊन खरेदी केला असं दिसत होतं. परंतु, गीव्हजला कुणीही अधिकारी रोख पैसे देत नसत. सुदैवाने, जर्मनांच्या ते लक्षात आलं नाही.
संदर्भ --
अ - इथे दुसर्‍या महायुद्धात दिलेल्या काही यशस्वी हुलकावण्यांबद्दल तसंच त्या का यशस्वी झाल्या त्याचं विश्लेषण वाचता येईल : http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/wright/wf05.pdf
ब - विकीपीडिया : http://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Mincemeat
-- समाप्त --
Sunday, November 20, 2011
Monday, November 14, 2011
गोट्याची शाळा
गोट्याचा शाळेतला प्रवेश त्याच्या या जगातल्या प्रवेशापेक्षा क्लेशकारक निघाला. सुरुवातच मुळी कुठल्या माध्यमातल्या शाळेत घालायचं इथून झाली.. मराठी की इंग्रजी? माझ्या वेळेला इंग्रजी माध्यमाच्या शाळा असल्या तरी तिथे मराठी मुलांना घेत नाहीत असा समज असावा. त्यामुळे, 'कुठलं माध्यम?' सारखे कूट प्रश्न कुणालाही पडले नाहीत.
पूर्वी मी इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांना सरसकट कॉन्व्हेन्ट स्कूल म्हणायचो.. कॉन्व्हेन्ट स्कूल म्हणजे मुलींची शाळा असते असं ज्ञानमौक्तिक माझ्या अकलेचं मंथन करून एकाने काढल्यावर मी कॉन्व्हेन्टला सुद्धा इंग्रजी माध्यमाची शाळा म्हणू लागलो. कोंबडा झाकला तरी सूर्य उगवायचा रहात नाही तसं माझं इंग्रजीचं अज्ञान कितीही झाकायचा प्रयत्न केला तरी प्रतिष्ठेची लक्तरं उधळल्याशिवाय रहात नाहीत ती अशी!
त्यामुळेच, गोट्याला इंग्रजी शाळेत घालायचा मी गंभीरपणे विचार करत होतो.. म्हणजे मला मराठीचा अभिमान आहे, नाही असं नाही. मराठीचा अभिमान वाटण्याचं मुख्य कारण ती एकमेव भाषा लिहीताना व बोलताना मला अगदी घरात वावरल्यासारखं वाटतं हे असावं! कुठलाही न्यूनगंड नाही की टेन्शन! या उलट इंग्रजीचं! समोर कुणी इंग्रजी बोलायला लागला की माझी सपशेल शरणागती!.. अगदी होल्डिंग ग्रास इन टूथ! आता माझी परिस्थिती थोडी सुधारली असली तरी तेव्हा साधे साधे प्रश्न माझी भंबेरी उडवायला पुरेसे होते. 'व्हॉट इज युवर सरनेम?'.. हा वरकरणी बाळबोध प्रश्न माझ्या मनात माझ्या सरांच नाव विचारलं आहे की माझं नाव हा संदेह निर्माण करायचा. किंवा.. 'हाऊ ओल्ड आर यू?'.. असं कुणी विचारलं की मला रागाने 'मी म्हातारा नाहीये' असं म्हणावसं वाटायचं.
कॉलेजात असताना, मास्तर वर्गात येऊन बकाबका इंग्रजी बकले की मला पिंजर्‍यात सापडलेल्या उंदरासारखं वाटायचं. सायन्सचा एक मास्तर चांगला होता.. मराठी माध्यमातल्या पोरांची कुचंबणा तो ओळखून होता. सुरुवातीलाच त्यानं वर्गात जाहीर केलं की - 'जर तुम्हाला काही समजलं नाही तर मला सांगा मी ते मराठीत परत सांगेन'. एकदा तो नेहमी प्रमाणे हातवारे करून फिजिक्स शिकवत होता.. 'इफ यू हिट धिस पार्टिकल (पार्टिकल म्हणजे एका हाताची मूठ) हॅविंग मास एम विथ फोर्स एफ (फोर्स म्हणजे दुसर्‍या हाताची झापड) इन धिस डिरेक्शन देन इट विल अ‍ॅक्सिलरेट अँड गो इन धिस डिरेक्शन (इथे मूठ एका दिशेला हेलपाटत जाताना) विथ मोमेंटम पी अँड व्हेलॉसिटी व्ही (इथे माझी भंजाळलेली मुद्रा)'. ते काही मला समजेना.. कारण पार्टिकल, मोमेंटम असे सगळेच घणाघाती शब्द.. कधीही न ऐकलेले!.. त्या पार्टिकल मोशनमुळे मला मोशनलेस इमोशन की इमोशनलेस मोशन की काहीतरी झालं! मग मी धाडस करून त्याला मराठीत सांगायला सांगितलं. त्यावर.. 'या पार्टिकलला, ज्याचं मास एम आहे (परत मूठ), त्याला या डिरेक्शन मधून एफ फोर्सने हिट केला (परत झापड) तर तो अ‍ॅक्सिलरेट होईल आणि या डिरेक्शन मधे (परत मूठ हेलपाटताना) मोमेंटम पी अँड व्हेलॉसिटी व्हीने जाईल (परत माझी भंजाळलेली मुद्रा). समजलं?'. आहे का कुणाची बिशाद नाही समजलं म्हणायची? 'म्हणशील? म्हणशील परत मराठीत सांगा म्हणून?'.. असं म्हणून स्वतःच्या कानाखाली जोरात वाजवावीशी वाटली.
मग मी पुस्तकं वाचून एकलव्यासारखा आपला आपण अभ्यास करायचा ठरवला. पहिल्या पॅरातच अडलेला मोमेंटम शब्द पॉकेट डिक्शनरीत न सापडल्यामुळे 'वद जाऊ कुणाला शरण' अशी अवस्था झाली! एकलव्याचं बरं होतं, त्याला नुसतीच बाण मारायची प्रॅक्टीस करायची होती. त्याचं काय इतकं कौतुक करतात लोकं? कॉलेजात आम्ही पण बाण मारायला शिकलो होतो गुरु किंवा पुतळ्याशिवाय! त्यात काय विशेष? पुतळ्याकडून सोडा पण त्यानं आमच्या हाडामांसाच्या मास्तरांकडून थोडं फिजिक्स जरी शिकून दाखवलं असतं ना, तरी मी मानलं असतं त्याला!
मी आणि सरिता, आम्ही दोघेही मराठी माध्यमातले! त्यामुळे कल मराठीकडे जास्त होता. पण माझं मत फिरायला आमचा भाजीवाला कारणीभूत ठरला. तो स्वतः चौथी पर्यंत शिकलेला असल्यामुळे त्याच्या पोराला सर्व शाळांनी वाळीत टाकलं होतं. तरीही, त्या पठ्ठ्याने, इकडे तिकडे वशिलेबाजी करून एका शाळेत प्रवेश मिळवलाच. त्या नंतर त्यानं आम्हाला अभिमानाने सांगितलं की आता माझा पोरगा शिकून इंग्रजीत भाजी विकणार! त्याची 'व्हिजन' योग्यच होती म्हणा.. काही दिवसात 'कोथिंबीर कशी दिली?' च्या ऐवजी 'कॉरिअंडरचं प्राईस काय?' असली धेडगुजरी पृच्छा करणारी गिर्‍हाईकं वाढणार! इंग्रजी ही बिझनेसची भाषा आहे हा भाजीवाल्याने दिलेला दृष्टांत आणि लहानपणापासून इंग्रजीशी झालेल्या झटापटीचे व्रण यामुळे मी, सरिता नको नको म्हणत असताना, गोट्याला इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत घातलाच.
याचा अर्थ मी 'त्या' विशिष्ट वर्गातला.. बोलणार एक पण करणार भलतंच या वर्गातला.. माणुस आहे असा नाहीये. मातृभाषेतून शिकवलेलं जास्त समजतं वगैरे म्हणणारा पण आपल्या पोराला इंग्रजी शाळेत घालणारा.. लाच घेणार्‍यांना आणि देणार्‍यांना तुरुंगात टाकलं पाहीजे म्हणून फेसबुकावरच्या मोहीमेत उत्साहाने सामील होणारा पण पोलिसांनं पकडलं तर लगेच वाटाघाटींना बसणारा.. शाळांनी देणग्या घेऊ नयेत म्हणून तावातावाने भांडणारा पण आपल्या पोरासाठी मागतील तितके पैसे गपगुमान देणारा.. भारतीयांचा स्विस बँकेतला काळा पैसा जप्त करावा म्हणून ठणाणा करणारा पण स्टँप ड्युटी कमी पडावी म्हणून स्वतःच्या घराची किंमत कमी दाखवणारा.. असो. 'मातृभाषेतून शिकवावं' चा पुरस्कार करणार्‍यांना माझा एक बावळट सवाल आहे.. गुजराथीशी लग्न केलेला कानडी माणूस पुण्यात रहात असेल आणि घरी हिंदीत बोलत असेल तर त्यानं आपली पोरं कुठल्या माध्यमात घालावीत?
माध्यमाचा अडथळा पार केल्यावर मग शाळांचे फॉर्म मिळविण्यासाठी रांगा लावणे, नंतर फॉर्म भरण्यासाठी रांगा लावणे, मग इंटरव्ह्यूसाठी पोराला क्लासेस लावणे आणि त्यातून येणारे ताणतणाव, चिडचिड, रडारड व दडपण झेलणे इ. इ. अडथळ्यातून गेल्यावर, मला नाही वाटत गोट्या मोठा झाल्यावर 'लहानपण देगा देवा!' असं चुकून कधी म्हणेल म्हणून!
शाळेत फक्त मुलांनाच नाही तर पालकांना पण इंग्रजी बोलण्याची सक्ती होती. त्यातून मुलांना इंग्रजी बोलण्याची सवय व्हावी वगैरे उच्च हेतू असेल, पण आमची पंचाईत झाली त्याचं काय? मला तर बाकीच्या सर्व अडथळ्यांपेक्षा हा अडथळा जीवघेणा वाटला. शाळेत कधी मधी पेरेंट टीचर मिटिंगला जायची वेळ आली की सरिता मलाच पुढे करायची. कारण मलाच इंग्रजी शाळेत घालायची हौस होती ना? मग त्याच्या गृहपाठापासून ते मिटिंगांपर्यंत सर्व मीच निस्तरायला पाहीजे होतं! त्या मिटिंगांमधलं इतर पालकांचं इंग्रजी ऐकूनच अगाथा ख्रिस्तीनं 'मर्डर, शी रोट' लिहीलं की काय कुणास ठाऊक! एका आईला 'माझी Parent's Representative व्हायला काही हरकत नाही' हे म्हणायचं होतं तर ती म्हणाली.. 'I dont have mind to become parent's representative'. एका आईने, आपल्या सोन्याची, केलेली ही कौतुक मिश्रित तक्रार.. 'Teacher, he is like straight thread at school but he is like ghost at home'. इंग्रजी बोलण्याची प्रॅक्टीस करण्यासाठी या बायका घरी 'पानं वाढली आहेत' चं भाषांतर, 'लिव्हज हॅव ग्रोन' असं करत असतील काय? माझी ही परिस्थिती फार काही वेगळी नव्हती. कधी कधी ऑन्टीच्या प्रश्नांना उत्तरं देता देता मला 'नाईन केम टू माय नोज' म्हणावसं वाटायचं ! तरी बरेचदा मी 'झाकलं थोबाड सव्वा लाखाचं' हा मंत्र वापरून निभावून न्यायचो.
त्या नंतरचा अडथळा म्हणजे त्याचा गृहपाठ! गृहपाठाचे प्रश्न त्याच्या बरोबर सोडवताना माझ्याच तोंडाला फेस यायचा. एक दिवस..
'बाबा, एक सम सॉल्व कर ना'
'हं.. सांग!'.. क्रिकेट वर्ल्ड कप मधे फिक्सिंग झालं होतं की नव्हतं या वरची रसभरित चर्चा मोठ्या मुश्किलीनं बाजूला ठेवीत मी!
'२६ इन्टू १५ किती?'
'ही काय सम आहे? हा तर गुणाकार आहे'
'गुणाकार म्हणजे?'.. असले मराठी शब्द कानावर पडले की गोट्याच्या डोक्याची घसरगुंडी होते हे वेगळं सांगायला नकोच.
'आरे, मल्टिप्लिकेशन'
'आमच्या ऑन्टी याला सम म्हणतात'.. गोट्याच्या शाळेत टीचरला ऑन्टी म्हणण्याचा दंडक आहे. आमच्या मास्तरणींना आम्हाला 'मावशी, काकू किंवा आत्याबाई' म्हणायला सांगितलं असतं तर त्यांना काय वाटलं असतं कोण जाणे!
'बरं! मग सांग. पाच सख किती?'
'म्हणजे?'.. बोंबला! त्यांच्या भाषेत पाढे कसे म्हणतात बरं?..... हां!..
'फाईव्ह सिक्सा?'.. आमच्या पाढ्यांना कशी एक मस्त लय होती. यांच्या टेबल्सना ती मुळीच नाही.
'थर्टी'
'गुड! मग इथे झिरो लिही आणि आता हातचे आले तीन'
'हातचे? म्हणजे?'.. गोट्याची परत विकेट. त्या बरोबर माझी पण विकेट! हातच्याला काय म्हणतात ते कोणा लेकाला माहिती? नंतर गोट्याशी झालेल्या बौद्धिक चर्चेतून 'हातचा' म्हणजे 'कॅरी' हे निष्पन्न झालं आणि एकदाचं ते सम सुटलं! असाच एकदा, त्रैराशिक म्हणजे काय हे सांगताना, मी उणलो (नॉन-प्लस झालो) होतो.
'ऑस्सम!'.. गोट्यानं प्रशस्ती पत्रक दिलं. सुमारे ३ फूट उंचीचा इसम मला एक सम घालतो आणि सुटल्यावर ऑस्सम म्हणतो या सम, अल्ला कसम, मति गुंगवणारं काय असेल?
उत्तरापर्यंत पोचण्याआधी दुसर्‍याचं नक्की म्हणणं काय आहे ते दोन्ही पार्ट्यांना आपापल्या भाषेतून समजून घेण्याची झटापट नेहमीच करावी लागायची. त्यात, त्यानं विचारलेल्या प्रश्नाचं उत्तर मला येत नाही हे नंतर लक्षात आलं की आणखीनच चिडचिड! एकदा त्याच्या 'बाबा! चंद्र म्हणजे प्लॅनेट असतो का?'.. या सरळसोट प्रश्नाचं, माझं अज्ञान लपविण्यासाठी, मला असं तिरसट उत्तर द्यावसं वाटलं होतं... 'चंद्र हा ग्रह आहे असा काही लोकांचा ग्रह आहे. चंद्र हे नाम ही आहे आणि संज्ञा पण! शनीच्या चंद्रांना जशी नावं आहेत तशी पृथ्वीच्या चंद्राला नसल्यामुळे त्याची आणि आपली फार कुचंबणा होते. जसा शनीचा एक चंद्र टायटन तसा पृथ्वीचा चंद्र हा आपला नेहमीचा चंद्र असं म्हंटलं जातं. नशीब पृथ्वीची बाब तशी नाहीये. नाहीतर पृथ्वी ही चंद्राची पृथ्वी आहे किंवा शनी ही टायटनची पृथ्वी आहे असं म्हणावं लागलं असतं.'
गोट्याला फक्त गणितातल्या समांचा त्रास व्हायचा असं नाही. तर, त्याला आणि पर्यायाने मला प्रत्येक विषयात नेहमी काही तरी वेगळे प्रश्न पडायचे.
'बाबा! सॅटर्नच्या रिंग्ज म्हणजे काय असतं?'
'शनिची कडी? त्याबद्दल काय पाहीजे?'.. प्रश्न मराठीत भाषांतरित केल्यामुळे गोट्याला अनंत प्रश्न पडतात.
'शनी म्हणजे?'
'सॅटर्न!'
'ओह! मग त्याच्या रिंग्जबद्दल माहिती पाहीजे आहे. रिंग्ज म्हणजे कडी का? ती दाराला असते तशी?'
'ती कडी नाही रे! कडी म्हणजे कडंचं अनेकवचन!'
'म्हणजे?'
'प्लुरल! कडं म्हणजे रिंग, कडी म्हणजे अनेक रिंगा'.. त्याच्या प्रश्नांची उत्तरं सहसा त्याच्या पुस्तकात नसतात. ती गुगल करावी लागतात. एकाचं उत्तर काढून देई पर्यंत त्याचे पुढचे प्रश्न तयार असतात.. 'बाबा! सॅटर्नच्या सारखी इतर प्लॅनेटना रिंग असते का?'.. मी गारद.. 'आयला! मला कधी असले प्रश्न पडले नव्हते. अजूनही पडत नाहीत आणि याला कसे काय पडतात?'. याचं उत्तर मात्र गुगल करून नक्की सापडलं नसतं!
'बाबा! गे म्हणजे काय?'.. गोट्याच्या निरागस प्रश्नानं एकदा मी शेपटीवर पाय पडल्यासारखा ताडकन उडालो होतो.. रावण पिठलं रेटून माझा कुंभकर्ण झाला होता तरीही! माझ्या पायाखालची टाईल सरकली. आयला! कुठल्याही गोष्टीकडे मोकळ्या मनाने पोरांना बघता यावं म्हणून हल्ली पोरांना शाळेपासूनच 'हे' 'हे' 'असलं' शिकवतात? गोट्या पूर्वी, पुढे चाललेल्या ट्रकांवरचं वाड्मय वाचून, असले अस्वस्थ करणारे प्रश्न टाकायचा तेव्हा मी बंडला मारून वेळ मारून न्यायचो! आता काय बंडल मारावी बरं? मी मनातल्या मनात उत्तराची जुळवाजुळव करू लागलो.. गे प्रकाराचं समर्थन करताना लोकं नेहमी ते पशुपक्षात पण असतं म्हणून ते नैसर्गिक आहे अशी काहीतरी बनावट विधानं करतात ते माहिती होतं.. काही पशुंना शिंग असतात किंवा पक्ष्यांना पंख असतात आणि ते आपल्याला नसतात.. ते का नाही अनैसर्गिक देव जाणे! त्यामुळे मी तसलं काही त्याला सांगणार नव्हतो. विचार करायला अजून थोडा वेळ मिळावा म्हणून मी सहजच त्याला विचारलं.. 'कुठे आला तुला हा शब्द? दाखव बघू!'.. त्याच्या एका धड्यातली 'a bird's gay spring song' अशी ओळ वाचून माझा जीव खरोखर भांड्यात पडला. ते तसं न विचारताच मी त्याला काहीबाही सांगितलं असतं तर त्याच्या डोक्याचं काय भजं झालं असतं कुणास ठाऊक!
एकदा ऑन्टीने गोट्याचा, बर्‍याच लाल वर्तुळांनी माखलेला, मराठीचा पेपर वर 'मराठीकडे लक्ष देणं आवश्यक आहे' असा शेरा मारून घरी पाठवला. त्याच्या पेपरातली/निबंधातली निवडक वाक्यं, त्यातली रक्तबंबाळ वाक्यं कुठली ते सांगायला नकोच --
निभंध - माझा आवडता पक्षी - मोर
मोर आपला राष्ट्रिय पक्षी आहे. त्याचा पिसारा फारच कलरफुल अणि attractive असतो. त्याचा पिसारा खुप लांब असल्याने तो उडु शकत नाही. त्याचा पिसारा सुन्दर असला तरी त्याचे पाय ugly असतात. peahen ला पिसारा नसतो. मोर हां कार्तिकेय आणि सरस्वतीचे vehicle आहे. पुण्याजवळ मोरांचे reserve forest आहे तिथे खुप मोर बघायला मिळतात.
विरुद्धार्थी शब्द
---------------
मित्र x मैत्रींण
गाय x म्हैस
धीट x coward
लिंग बदला
------------
भाऊ x भैण
गाय x ऑक्स
मोर x मोरीण (कारण लांडोर आठवत नव्हतं, मागे निबंधात पिहेन लिहिल्यामुळे ऑन्टीने झापलं होतं)
समानार्थी शब्द
----------------
बहीण - बगीनी
भाऊ - बंदू
आनंद - happy
त्याने पेपरात काही शब्द असे लिहीलेले होते - बकशीस (बक्षीस), धरीतरी (धरित्री), एकोणशंभर ( ९९ ).
मुख्य म्हणजे गोट्यानेही तो पेपर, न घाबरता, मला वाचायला दिला. असले शेरे घरी दाखवायची माझ्यावर वेळ यायची तेव्हा माझी जाम टारटूर होत असे! माझ्या प्रगती(?) संबंधीच्या ज्या पत्रांवर घरच्यांच्या सहीची आवश्यकता नसायची ती पत्रं मी घरी दाखवायच्या भानगडीतच पडायचो नाही. उगीच नसते शेरे दाखवून अवलक्षण कशाला करून घ्या?
याचाच अर्थ असा की गोट्याला अजून शाळकडू मिळालेलं नव्हतं! बाळकडू म्हणजे पाळण्यात मिळालेलं ज्ञान असं म्हणतात, तसं शाळकडू म्हणजे शाळेत मिळालेलं ज्ञान म्हणायला पाहीजे! उदा. होमवर्क केलेला नसताना मास्तरला कसं फसवावं, किंवा दोन दोन प्रगतीपुस्तकं (एक घरात दाखवायला व एक शाळेत दाखवायला) बाळगून दोन्ही पार्ट्या कशा खूष ठेवाव्या.. वगैरे वगैरे!. अर्थातच, गोट्याने ते पत्र दाखवल्याचा मला आनंद झाला पण चॅप्टरगिरी करायला तो अजून शिकला नाही म्हणून थोडं दु:खही झालं!
पण त्याचं मराठी, आम्ही घरी मराठी बोलत असूनही, इतकं कच्चं का? त्याचं मूळ त्याच्या सुरवातीच्या मराठीच्या पुस्तकात तर नसेल? 'काळानुरुप बदल हवेत' या सध्याच्या विचारसरणीच्या प्रभावामुळे मला असं वाटलं होतं की त्यांच्या मराठीच्या पुस्तकात 'कमल नमन कर' ऐवजी 'कमल गुगल कर' अशी काही वाक्यं घुसडली आहेत की काय! पण नशिबाने प्रत्यक्षात तसं काही नव्हतं. बरंचसं विचारकुंथन केल्यावर जे माझं इंग्रजीचं झालं तेच त्याचं मराठीचं होणार हे लक्षात आलं.
तो पेपर वाचल्यावर 'तरी मी तुला सांगत होते..' चा पाढा लावला नसता तर ती सरिता कुठली? पण शेवटी तिला ही पोराचं कसं होणार ही चिंता लागलीच.. मग काही तरी थातुर मातुर सांगून मी तिचं सांत्वन करायचा एक दुबळा प्रयत्न केला... अगं! सगळं ठीक होईल! मला पण शाळेत कुठं काय येत होतं? पण आता ठीक चाललंय ना?
डोंच्यु वरी, वरचे वरी
असेल माझा हरी
तर देईल खाटल्यावरी!
-- समाप्त --
पूर्वी मी इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांना सरसकट कॉन्व्हेन्ट स्कूल म्हणायचो.. कॉन्व्हेन्ट स्कूल म्हणजे मुलींची शाळा असते असं ज्ञानमौक्तिक माझ्या अकलेचं मंथन करून एकाने काढल्यावर मी कॉन्व्हेन्टला सुद्धा इंग्रजी माध्यमाची शाळा म्हणू लागलो. कोंबडा झाकला तरी सूर्य उगवायचा रहात नाही तसं माझं इंग्रजीचं अज्ञान कितीही झाकायचा प्रयत्न केला तरी प्रतिष्ठेची लक्तरं उधळल्याशिवाय रहात नाहीत ती अशी!
त्यामुळेच, गोट्याला इंग्रजी शाळेत घालायचा मी गंभीरपणे विचार करत होतो.. म्हणजे मला मराठीचा अभिमान आहे, नाही असं नाही. मराठीचा अभिमान वाटण्याचं मुख्य कारण ती एकमेव भाषा लिहीताना व बोलताना मला अगदी घरात वावरल्यासारखं वाटतं हे असावं! कुठलाही न्यूनगंड नाही की टेन्शन! या उलट इंग्रजीचं! समोर कुणी इंग्रजी बोलायला लागला की माझी सपशेल शरणागती!.. अगदी होल्डिंग ग्रास इन टूथ! आता माझी परिस्थिती थोडी सुधारली असली तरी तेव्हा साधे साधे प्रश्न माझी भंबेरी उडवायला पुरेसे होते. 'व्हॉट इज युवर सरनेम?'.. हा वरकरणी बाळबोध प्रश्न माझ्या मनात माझ्या सरांच नाव विचारलं आहे की माझं नाव हा संदेह निर्माण करायचा. किंवा.. 'हाऊ ओल्ड आर यू?'.. असं कुणी विचारलं की मला रागाने 'मी म्हातारा नाहीये' असं म्हणावसं वाटायचं.
कॉलेजात असताना, मास्तर वर्गात येऊन बकाबका इंग्रजी बकले की मला पिंजर्‍यात सापडलेल्या उंदरासारखं वाटायचं. सायन्सचा एक मास्तर चांगला होता.. मराठी माध्यमातल्या पोरांची कुचंबणा तो ओळखून होता. सुरुवातीलाच त्यानं वर्गात जाहीर केलं की - 'जर तुम्हाला काही समजलं नाही तर मला सांगा मी ते मराठीत परत सांगेन'. एकदा तो नेहमी प्रमाणे हातवारे करून फिजिक्स शिकवत होता.. 'इफ यू हिट धिस पार्टिकल (पार्टिकल म्हणजे एका हाताची मूठ) हॅविंग मास एम विथ फोर्स एफ (फोर्स म्हणजे दुसर्‍या हाताची झापड) इन धिस डिरेक्शन देन इट विल अ‍ॅक्सिलरेट अँड गो इन धिस डिरेक्शन (इथे मूठ एका दिशेला हेलपाटत जाताना) विथ मोमेंटम पी अँड व्हेलॉसिटी व्ही (इथे माझी भंजाळलेली मुद्रा)'. ते काही मला समजेना.. कारण पार्टिकल, मोमेंटम असे सगळेच घणाघाती शब्द.. कधीही न ऐकलेले!.. त्या पार्टिकल मोशनमुळे मला मोशनलेस इमोशन की इमोशनलेस मोशन की काहीतरी झालं! मग मी धाडस करून त्याला मराठीत सांगायला सांगितलं. त्यावर.. 'या पार्टिकलला, ज्याचं मास एम आहे (परत मूठ), त्याला या डिरेक्शन मधून एफ फोर्सने हिट केला (परत झापड) तर तो अ‍ॅक्सिलरेट होईल आणि या डिरेक्शन मधे (परत मूठ हेलपाटताना) मोमेंटम पी अँड व्हेलॉसिटी व्हीने जाईल (परत माझी भंजाळलेली मुद्रा). समजलं?'. आहे का कुणाची बिशाद नाही समजलं म्हणायची? 'म्हणशील? म्हणशील परत मराठीत सांगा म्हणून?'.. असं म्हणून स्वतःच्या कानाखाली जोरात वाजवावीशी वाटली.
मग मी पुस्तकं वाचून एकलव्यासारखा आपला आपण अभ्यास करायचा ठरवला. पहिल्या पॅरातच अडलेला मोमेंटम शब्द पॉकेट डिक्शनरीत न सापडल्यामुळे 'वद जाऊ कुणाला शरण' अशी अवस्था झाली! एकलव्याचं बरं होतं, त्याला नुसतीच बाण मारायची प्रॅक्टीस करायची होती. त्याचं काय इतकं कौतुक करतात लोकं? कॉलेजात आम्ही पण बाण मारायला शिकलो होतो गुरु किंवा पुतळ्याशिवाय! त्यात काय विशेष? पुतळ्याकडून सोडा पण त्यानं आमच्या हाडामांसाच्या मास्तरांकडून थोडं फिजिक्स जरी शिकून दाखवलं असतं ना, तरी मी मानलं असतं त्याला!
मी आणि सरिता, आम्ही दोघेही मराठी माध्यमातले! त्यामुळे कल मराठीकडे जास्त होता. पण माझं मत फिरायला आमचा भाजीवाला कारणीभूत ठरला. तो स्वतः चौथी पर्यंत शिकलेला असल्यामुळे त्याच्या पोराला सर्व शाळांनी वाळीत टाकलं होतं. तरीही, त्या पठ्ठ्याने, इकडे तिकडे वशिलेबाजी करून एका शाळेत प्रवेश मिळवलाच. त्या नंतर त्यानं आम्हाला अभिमानाने सांगितलं की आता माझा पोरगा शिकून इंग्रजीत भाजी विकणार! त्याची 'व्हिजन' योग्यच होती म्हणा.. काही दिवसात 'कोथिंबीर कशी दिली?' च्या ऐवजी 'कॉरिअंडरचं प्राईस काय?' असली धेडगुजरी पृच्छा करणारी गिर्‍हाईकं वाढणार! इंग्रजी ही बिझनेसची भाषा आहे हा भाजीवाल्याने दिलेला दृष्टांत आणि लहानपणापासून इंग्रजीशी झालेल्या झटापटीचे व्रण यामुळे मी, सरिता नको नको म्हणत असताना, गोट्याला इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत घातलाच.
याचा अर्थ मी 'त्या' विशिष्ट वर्गातला.. बोलणार एक पण करणार भलतंच या वर्गातला.. माणुस आहे असा नाहीये. मातृभाषेतून शिकवलेलं जास्त समजतं वगैरे म्हणणारा पण आपल्या पोराला इंग्रजी शाळेत घालणारा.. लाच घेणार्‍यांना आणि देणार्‍यांना तुरुंगात टाकलं पाहीजे म्हणून फेसबुकावरच्या मोहीमेत उत्साहाने सामील होणारा पण पोलिसांनं पकडलं तर लगेच वाटाघाटींना बसणारा.. शाळांनी देणग्या घेऊ नयेत म्हणून तावातावाने भांडणारा पण आपल्या पोरासाठी मागतील तितके पैसे गपगुमान देणारा.. भारतीयांचा स्विस बँकेतला काळा पैसा जप्त करावा म्हणून ठणाणा करणारा पण स्टँप ड्युटी कमी पडावी म्हणून स्वतःच्या घराची किंमत कमी दाखवणारा.. असो. 'मातृभाषेतून शिकवावं' चा पुरस्कार करणार्‍यांना माझा एक बावळट सवाल आहे.. गुजराथीशी लग्न केलेला कानडी माणूस पुण्यात रहात असेल आणि घरी हिंदीत बोलत असेल तर त्यानं आपली पोरं कुठल्या माध्यमात घालावीत?
माध्यमाचा अडथळा पार केल्यावर मग शाळांचे फॉर्म मिळविण्यासाठी रांगा लावणे, नंतर फॉर्म भरण्यासाठी रांगा लावणे, मग इंटरव्ह्यूसाठी पोराला क्लासेस लावणे आणि त्यातून येणारे ताणतणाव, चिडचिड, रडारड व दडपण झेलणे इ. इ. अडथळ्यातून गेल्यावर, मला नाही वाटत गोट्या मोठा झाल्यावर 'लहानपण देगा देवा!' असं चुकून कधी म्हणेल म्हणून!
शाळेत फक्त मुलांनाच नाही तर पालकांना पण इंग्रजी बोलण्याची सक्ती होती. त्यातून मुलांना इंग्रजी बोलण्याची सवय व्हावी वगैरे उच्च हेतू असेल, पण आमची पंचाईत झाली त्याचं काय? मला तर बाकीच्या सर्व अडथळ्यांपेक्षा हा अडथळा जीवघेणा वाटला. शाळेत कधी मधी पेरेंट टीचर मिटिंगला जायची वेळ आली की सरिता मलाच पुढे करायची. कारण मलाच इंग्रजी शाळेत घालायची हौस होती ना? मग त्याच्या गृहपाठापासून ते मिटिंगांपर्यंत सर्व मीच निस्तरायला पाहीजे होतं! त्या मिटिंगांमधलं इतर पालकांचं इंग्रजी ऐकूनच अगाथा ख्रिस्तीनं 'मर्डर, शी रोट' लिहीलं की काय कुणास ठाऊक! एका आईला 'माझी Parent's Representative व्हायला काही हरकत नाही' हे म्हणायचं होतं तर ती म्हणाली.. 'I dont have mind to become parent's representative'. एका आईने, आपल्या सोन्याची, केलेली ही कौतुक मिश्रित तक्रार.. 'Teacher, he is like straight thread at school but he is like ghost at home'. इंग्रजी बोलण्याची प्रॅक्टीस करण्यासाठी या बायका घरी 'पानं वाढली आहेत' चं भाषांतर, 'लिव्हज हॅव ग्रोन' असं करत असतील काय? माझी ही परिस्थिती फार काही वेगळी नव्हती. कधी कधी ऑन्टीच्या प्रश्नांना उत्तरं देता देता मला 'नाईन केम टू माय नोज' म्हणावसं वाटायचं ! तरी बरेचदा मी 'झाकलं थोबाड सव्वा लाखाचं' हा मंत्र वापरून निभावून न्यायचो.
त्या नंतरचा अडथळा म्हणजे त्याचा गृहपाठ! गृहपाठाचे प्रश्न त्याच्या बरोबर सोडवताना माझ्याच तोंडाला फेस यायचा. एक दिवस..
'बाबा, एक सम सॉल्व कर ना'
'हं.. सांग!'.. क्रिकेट वर्ल्ड कप मधे फिक्सिंग झालं होतं की नव्हतं या वरची रसभरित चर्चा मोठ्या मुश्किलीनं बाजूला ठेवीत मी!
'२६ इन्टू १५ किती?'
'ही काय सम आहे? हा तर गुणाकार आहे'
'गुणाकार म्हणजे?'.. असले मराठी शब्द कानावर पडले की गोट्याच्या डोक्याची घसरगुंडी होते हे वेगळं सांगायला नकोच.
'आरे, मल्टिप्लिकेशन'
'आमच्या ऑन्टी याला सम म्हणतात'.. गोट्याच्या शाळेत टीचरला ऑन्टी म्हणण्याचा दंडक आहे. आमच्या मास्तरणींना आम्हाला 'मावशी, काकू किंवा आत्याबाई' म्हणायला सांगितलं असतं तर त्यांना काय वाटलं असतं कोण जाणे!
'बरं! मग सांग. पाच सख किती?'
'म्हणजे?'.. बोंबला! त्यांच्या भाषेत पाढे कसे म्हणतात बरं?..... हां!..
'फाईव्ह सिक्सा?'.. आमच्या पाढ्यांना कशी एक मस्त लय होती. यांच्या टेबल्सना ती मुळीच नाही.
'थर्टी'
'गुड! मग इथे झिरो लिही आणि आता हातचे आले तीन'
'हातचे? म्हणजे?'.. गोट्याची परत विकेट. त्या बरोबर माझी पण विकेट! हातच्याला काय म्हणतात ते कोणा लेकाला माहिती? नंतर गोट्याशी झालेल्या बौद्धिक चर्चेतून 'हातचा' म्हणजे 'कॅरी' हे निष्पन्न झालं आणि एकदाचं ते सम सुटलं! असाच एकदा, त्रैराशिक म्हणजे काय हे सांगताना, मी उणलो (नॉन-प्लस झालो) होतो.
'ऑस्सम!'.. गोट्यानं प्रशस्ती पत्रक दिलं. सुमारे ३ फूट उंचीचा इसम मला एक सम घालतो आणि सुटल्यावर ऑस्सम म्हणतो या सम, अल्ला कसम, मति गुंगवणारं काय असेल?
उत्तरापर्यंत पोचण्याआधी दुसर्‍याचं नक्की म्हणणं काय आहे ते दोन्ही पार्ट्यांना आपापल्या भाषेतून समजून घेण्याची झटापट नेहमीच करावी लागायची. त्यात, त्यानं विचारलेल्या प्रश्नाचं उत्तर मला येत नाही हे नंतर लक्षात आलं की आणखीनच चिडचिड! एकदा त्याच्या 'बाबा! चंद्र म्हणजे प्लॅनेट असतो का?'.. या सरळसोट प्रश्नाचं, माझं अज्ञान लपविण्यासाठी, मला असं तिरसट उत्तर द्यावसं वाटलं होतं... 'चंद्र हा ग्रह आहे असा काही लोकांचा ग्रह आहे. चंद्र हे नाम ही आहे आणि संज्ञा पण! शनीच्या चंद्रांना जशी नावं आहेत तशी पृथ्वीच्या चंद्राला नसल्यामुळे त्याची आणि आपली फार कुचंबणा होते. जसा शनीचा एक चंद्र टायटन तसा पृथ्वीचा चंद्र हा आपला नेहमीचा चंद्र असं म्हंटलं जातं. नशीब पृथ्वीची बाब तशी नाहीये. नाहीतर पृथ्वी ही चंद्राची पृथ्वी आहे किंवा शनी ही टायटनची पृथ्वी आहे असं म्हणावं लागलं असतं.'
गोट्याला फक्त गणितातल्या समांचा त्रास व्हायचा असं नाही. तर, त्याला आणि पर्यायाने मला प्रत्येक विषयात नेहमी काही तरी वेगळे प्रश्न पडायचे.
'बाबा! सॅटर्नच्या रिंग्ज म्हणजे काय असतं?'
'शनिची कडी? त्याबद्दल काय पाहीजे?'.. प्रश्न मराठीत भाषांतरित केल्यामुळे गोट्याला अनंत प्रश्न पडतात.
'शनी म्हणजे?'
'सॅटर्न!'
'ओह! मग त्याच्या रिंग्जबद्दल माहिती पाहीजे आहे. रिंग्ज म्हणजे कडी का? ती दाराला असते तशी?'
'ती कडी नाही रे! कडी म्हणजे कडंचं अनेकवचन!'
'म्हणजे?'
'प्लुरल! कडं म्हणजे रिंग, कडी म्हणजे अनेक रिंगा'.. त्याच्या प्रश्नांची उत्तरं सहसा त्याच्या पुस्तकात नसतात. ती गुगल करावी लागतात. एकाचं उत्तर काढून देई पर्यंत त्याचे पुढचे प्रश्न तयार असतात.. 'बाबा! सॅटर्नच्या सारखी इतर प्लॅनेटना रिंग असते का?'.. मी गारद.. 'आयला! मला कधी असले प्रश्न पडले नव्हते. अजूनही पडत नाहीत आणि याला कसे काय पडतात?'. याचं उत्तर मात्र गुगल करून नक्की सापडलं नसतं!
'बाबा! गे म्हणजे काय?'.. गोट्याच्या निरागस प्रश्नानं एकदा मी शेपटीवर पाय पडल्यासारखा ताडकन उडालो होतो.. रावण पिठलं रेटून माझा कुंभकर्ण झाला होता तरीही! माझ्या पायाखालची टाईल सरकली. आयला! कुठल्याही गोष्टीकडे मोकळ्या मनाने पोरांना बघता यावं म्हणून हल्ली पोरांना शाळेपासूनच 'हे' 'हे' 'असलं' शिकवतात? गोट्या पूर्वी, पुढे चाललेल्या ट्रकांवरचं वाड्मय वाचून, असले अस्वस्थ करणारे प्रश्न टाकायचा तेव्हा मी बंडला मारून वेळ मारून न्यायचो! आता काय बंडल मारावी बरं? मी मनातल्या मनात उत्तराची जुळवाजुळव करू लागलो.. गे प्रकाराचं समर्थन करताना लोकं नेहमी ते पशुपक्षात पण असतं म्हणून ते नैसर्गिक आहे अशी काहीतरी बनावट विधानं करतात ते माहिती होतं.. काही पशुंना शिंग असतात किंवा पक्ष्यांना पंख असतात आणि ते आपल्याला नसतात.. ते का नाही अनैसर्गिक देव जाणे! त्यामुळे मी तसलं काही त्याला सांगणार नव्हतो. विचार करायला अजून थोडा वेळ मिळावा म्हणून मी सहजच त्याला विचारलं.. 'कुठे आला तुला हा शब्द? दाखव बघू!'.. त्याच्या एका धड्यातली 'a bird's gay spring song' अशी ओळ वाचून माझा जीव खरोखर भांड्यात पडला. ते तसं न विचारताच मी त्याला काहीबाही सांगितलं असतं तर त्याच्या डोक्याचं काय भजं झालं असतं कुणास ठाऊक!
एकदा ऑन्टीने गोट्याचा, बर्‍याच लाल वर्तुळांनी माखलेला, मराठीचा पेपर वर 'मराठीकडे लक्ष देणं आवश्यक आहे' असा शेरा मारून घरी पाठवला. त्याच्या पेपरातली/निबंधातली निवडक वाक्यं, त्यातली रक्तबंबाळ वाक्यं कुठली ते सांगायला नकोच --
निभंध - माझा आवडता पक्षी - मोर
मोर आपला राष्ट्रिय पक्षी आहे. त्याचा पिसारा फारच कलरफुल अणि attractive असतो. त्याचा पिसारा खुप लांब असल्याने तो उडु शकत नाही. त्याचा पिसारा सुन्दर असला तरी त्याचे पाय ugly असतात. peahen ला पिसारा नसतो. मोर हां कार्तिकेय आणि सरस्वतीचे vehicle आहे. पुण्याजवळ मोरांचे reserve forest आहे तिथे खुप मोर बघायला मिळतात.
विरुद्धार्थी शब्द
---------------
मित्र x मैत्रींण
गाय x म्हैस
धीट x coward
लिंग बदला
------------
भाऊ x भैण
गाय x ऑक्स
मोर x मोरीण (कारण लांडोर आठवत नव्हतं, मागे निबंधात पिहेन लिहिल्यामुळे ऑन्टीने झापलं होतं)
समानार्थी शब्द
----------------
बहीण - बगीनी
भाऊ - बंदू
आनंद - happy
त्याने पेपरात काही शब्द असे लिहीलेले होते - बकशीस (बक्षीस), धरीतरी (धरित्री), एकोणशंभर ( ९९ ).
मुख्य म्हणजे गोट्यानेही तो पेपर, न घाबरता, मला वाचायला दिला. असले शेरे घरी दाखवायची माझ्यावर वेळ यायची तेव्हा माझी जाम टारटूर होत असे! माझ्या प्रगती(?) संबंधीच्या ज्या पत्रांवर घरच्यांच्या सहीची आवश्यकता नसायची ती पत्रं मी घरी दाखवायच्या भानगडीतच पडायचो नाही. उगीच नसते शेरे दाखवून अवलक्षण कशाला करून घ्या?
याचाच अर्थ असा की गोट्याला अजून शाळकडू मिळालेलं नव्हतं! बाळकडू म्हणजे पाळण्यात मिळालेलं ज्ञान असं म्हणतात, तसं शाळकडू म्हणजे शाळेत मिळालेलं ज्ञान म्हणायला पाहीजे! उदा. होमवर्क केलेला नसताना मास्तरला कसं फसवावं, किंवा दोन दोन प्रगतीपुस्तकं (एक घरात दाखवायला व एक शाळेत दाखवायला) बाळगून दोन्ही पार्ट्या कशा खूष ठेवाव्या.. वगैरे वगैरे!. अर्थातच, गोट्याने ते पत्र दाखवल्याचा मला आनंद झाला पण चॅप्टरगिरी करायला तो अजून शिकला नाही म्हणून थोडं दु:खही झालं!
पण त्याचं मराठी, आम्ही घरी मराठी बोलत असूनही, इतकं कच्चं का? त्याचं मूळ त्याच्या सुरवातीच्या मराठीच्या पुस्तकात तर नसेल? 'काळानुरुप बदल हवेत' या सध्याच्या विचारसरणीच्या प्रभावामुळे मला असं वाटलं होतं की त्यांच्या मराठीच्या पुस्तकात 'कमल नमन कर' ऐवजी 'कमल गुगल कर' अशी काही वाक्यं घुसडली आहेत की काय! पण नशिबाने प्रत्यक्षात तसं काही नव्हतं. बरंचसं विचारकुंथन केल्यावर जे माझं इंग्रजीचं झालं तेच त्याचं मराठीचं होणार हे लक्षात आलं.
तो पेपर वाचल्यावर 'तरी मी तुला सांगत होते..' चा पाढा लावला नसता तर ती सरिता कुठली? पण शेवटी तिला ही पोराचं कसं होणार ही चिंता लागलीच.. मग काही तरी थातुर मातुर सांगून मी तिचं सांत्वन करायचा एक दुबळा प्रयत्न केला... अगं! सगळं ठीक होईल! मला पण शाळेत कुठं काय येत होतं? पण आता ठीक चाललंय ना?
डोंच्यु वरी, वरचे वरी
असेल माझा हरी
तर देईल खाटल्यावरी!
-- समाप्त --
Subscribe to:
Posts (Atom)