इंग्लंड आणि युरोपात फिरताना इतक्या विविध प्रकारच्या सायकली पहायला मिळतात की मति गुंग होते! इतक्या कल्पक आणि वैविध्यपूर्ण रचना पाहून नेहमीच असा विचार येतो की या लोकांना हे असलं काही सुचतच कसं? इतकी सर्जनशीलता आली कुठुन? त्याचं कारण म्हणजे भारतात मी फक्त तीनच प्रकारच्या सायकली पाहिल्या. एक आपली नेहमीची लेडिज/जेन्ट्स सायकल व त्यांचं लहान मुलांसाठीचं छोटं रूप. दुसरी लहान मुलांची तिचाकी आणि तिसरी खूप वर्षांनंतर आलेली गिअरची. खलास! माझं चहुकडून झापडं लावलेलं बंदिस्त डोकं! कधी वेगळा विचार करायची सवयच नाही लावली तर काय होणार दुसरं? केला असता तर किर्लोस्करांनंतर मराठी उद्योजकांमधे माझं नाव नसतं का घेतलं? असो. पण गुगल करण्याइतकी अक्कल असल्यामुळे सायकलीची उत्क्रांती कशी झाली हे बघायला मांडी ठोकली.
हे संशोधन करताना पहिला धक्का बसला तो जगातल्या सगळ्यात पहिल्या सायकलीचं चित्र बघून! (पहा चित्र १ मधील १८१८ तली सायकल. १८१८ साल पेशवाईच्या अस्तामुळे माझ्या मनात फिट्टं बसलंय. एखाद्या कालखंडात भारतात आणि परदेशात काय चाललं होतं हे बघायला गंमत वाटते. उदा. ज्या काळात शिवाजी महाराजांनी मराठी साम्राज्याचा पाया रचायला सुरुवात केली साधारण त्याच काळात न्युटन भौतिक शास्त्राचा पाया रचत होता. ) तर जगातली पहिली सायकल बिनापेडलची होती. पायांनी जमीनीला रेटा देऊन पुढे जायचं! गंमत म्हणजे अशा प्रकारची लहान मुलांची सायकल अजूनही मिळते. बॅलन्स बाईक म्हणतात तिला (चित्र २). त्या नंतर सरळ चाकाला जोडलेल्या पेडलची सायकल आली. चेनने चाकाला जोडलेल्या पेडलची सायकल यायला १८८५ साल उजाडावं लागलं.
चित्र १: सायकल इतिहास
चित्र २: मुलांची बॅलन्स बाईक
सायकलीं मधे इतकी विविधता येण्याचं महत्वाच कारण म्हणजे इथली चारचाकींच्या जमान्यातही टिकून असलेली सायकल संस्कृती! अशी संस्कृती होण्यामागे अनेक कारण आहेत.
इथलं सरकार हे पहिलं. इथलं सरकार लोकांना सायकल वापरायला प्रचंड प्रोत्साहन देतं. सरकारने बहुतेक गावातल्या सर्व प्रमुख रस्त्यांवर नीट सायकल ट्रॅक्स आखलेले आहेत. सायकलस्वारांना चौकात रस्ते ओलांडताना जास्त त्रास होतो. तो कमी व्हावा म्हणून सिग्नलच्या अलिकडे फक्त सायकलस्वारांना उभं रहाण्यासाठी खास जागा असते. त्यात इतर गाड्यांना उभं रहायला परवानगी नसते. सायकल ट्रॅकवरून आलं की उभ्या असलेल्या गाड्यांच्या सरळ पुढे जाऊन या खास भागात उभं रहाता येतं. सिग्नल लागला की साहजिकच सायकलवाल्यांना आधी जाता येतं. इथलं नॅशनल सायकल नेटवर्क १९९५ च्या थोडं आधी अगदी कमी लांबीचे सायकल रस्ते दत्तक घेऊन सुरू झालं. आता यूकेतल्या बहुतेक सर्व गावांना जोडणारे एकूण १४,००० मैल लांबीचे सायकल रस्ते त्यांनी बांधले आहेत. त्या रस्त्यांचा नकाशा इथे बघता येईल. तसंच काही नगरपालिका इथे सायकल हायर स्कीम राबवतात. गावात विविध ठिकाणी सायकली ठेवलेल्या असतात. कुणीही त्यातली सायकल घेऊन जाऊ शकतो आणि इच्छित स्थळाच्या जवळपासच्या स्टँडला ती ठेवू शकतो.
दुसरं कारण म्हणजे इथल्या शहरातले रस्ते छोटे आहेत म्हणून सकाळी व संध्याकाळी गाड्यांची प्रचंड रीघ लागलेली असते. तसंच गावात गाड्या लावायला फारशी जागा उपलब्ध नसते. सार्वजनिक वहातुकीची उत्तम सोय असली तरी खर्च जरा जास्तच होतो. तसंच ग्लोबल वॉर्मिंगच्या भीतिचाही खूप परिणाम आहे. या सगळ्यावर मात म्हणून सायकलने किंवा चालत ऑफिसला जाण्यायेण्याचं प्रमाण वाढलं आहे.
इथले लोक आता स्वतःच्या आरोग्याबद्दल जास्त जागरुक झाले आहेत हे तिसरं कारण! त्यामुळे गावागावात सायकलिंगचे आणि चालण्याचे क्लब झाले आहेत. दर आठवड्याला क्लबचे लोक वेगवेगळ्या ठिकाणी सायकलने ( चालण्याचा क्लब असेल तर अर्थातच चालत ) जातात. सायकलिंग हा एक इथला एक अत्यंत आवडीचा टाईमपास आहे. टुर दे फ्रान्स सारख्या लोकप्रिय सायकल शर्यती त्याची साक्ष देतात. पण सप्ताहान्ताला गंमत म्हणून कुठेतरी ३०/४० मैल सायकल मारायला जाणारे खूप लोक आहेत. तसंच उंच डोंगरावरून सायकलने वेगाने खाली येण्याचा चित्तथरारक खेळणारे ही आहेत. त्याचा एक युट्युब व्हिडीओ इथे पहा.
सायकल मारत नेहमीची काम करण्यात किंवा ऑफिसला जाण्यायेण्यात कुणालाच कमीपणा वाटत नाही. लोक कितीही मोठ्या पदावर असले तरी सायकल मारत ऑफिसला जातात. लंडनचा माजी महापौर सायकलवर ऑफिसला जात असे. ऐन थंडीत देखील, बर्फ पडला नसेल तर, रोज ऑफिसला ८/१० मैलांवरून (१२/१५ किमी) सायकल मारत येणारे बरेच स्त्री/पुरुष आहेत. बरेच पालक आपल्या पोरांना सायकलवरून शाळेत घेऊन जातात किंवा त्यांच्या बरोबरीने सायकल चालवत शाळेपर्यंत जा ये करतात. सर्व वयाच्या मुलांना सायकलने शाळेत नेणं शक्य व्हावं म्हणून विविध प्रकारच्या सायकली बनवल्या गेल्या आहेत. काही सायकलींच्या मागे आपल्याकडच्या सायकल रिक्षासारखी गाडी जोडलेली असते. पण ती लहान मुलाला बसता येईल इतकी छोटी आणि बुटकी असते(चित्रे ३,४,५ व ६). लहान वयातच सायकल संस्कार झाल्यामुळे मोठेपणी सायकलने फिरण्यात त्यांनाही काही वावगं वाटत नाही. दोन माणसांना एकाच ठिकाणी जायचं असेल तर एक टँडेम सायकल मिळते. ती एकाला एक जोडलेली सायकल असते. तिला दोनच चाकं असतात पण दोन सीटं आणि दोन पेडल असतात. ती दोन जण एकामागे एक असे बसून चालवतात(चित्र ७). काही सायकलला मागे लहान मुलाला चालवता येण्यासारख्या छोट्या सायकलचं चाक जोडलेलं असतं. अशा सायकली घेऊन आई/बाप आपल्या लहानग्यांना सायकल चालवायचं शिक्षण देत देत शाळेत ने-आण करतात (चित्र ४). समजा ऑफिस फारच लांब आहे, सायकल मारत जाणं शक्य नाही. बस किंवा रेल्वेने जाण्याशिवाय पर्याय नाही. यात बर्‍याचदा घरापासून स्टेशनपर्यंत आणि स्टेशनपासून ऑफिसपर्यंत जाण्यायेण्यात सुद्धा बराच वेळ/पैसा खर्च होऊ शकतो. तो कमी करायचा असेल तर घडीची सायकल घेऊन जाता येतं (चित्र ९). सायकलींची चक्क घडी घालून ती सहजपणे काखोटीला मारून बस किंवा ट्रेनमधून घेऊन जाता येऊ शकते.
चित्र ३: दोन पोरांना घेऊन जाणारा बाप
चित्र ४: बाप व दोन पोरं टँडेम सायकलवर
चित्र ५: आई बाप व दोन पोरं आणि कॅरियर
चित्र ६: आई बाप व एक मूल आणि कॅरियर
चित्र ७: प्रौढांची टँडेम सायकल
चित्र ८: घडीची सायकल
सायकल चालविताना सर्व वजन कुल्ले, पाय आणि हात या आकाराने छोट्या अवयवांवर येतं. त्यासाठी आरामखुर्ची सारखी दिसणारी सायकल बनवली आहे. त्यामधे त्यात चालक मागे रेलून बसतो आणि समोर पाय लांब करून पेडल मारतो. यात शरीराचे सर्व वजन पाठ आणि कुल्ले या तुलनेने विस्तृत भागावर विखुरल्यामुळे आराम जास्त मिळतो(चित्र ९). अशा प्रकारच्या सायकलिंची अधिक माहिती इथे वाचता येईल.
चित्र ९: आरामखुर्ची सारखी सायकल
एखाद्या घोळक्याला एकत्रितपणे सायकल मारण्याची मजा लुटता यावी म्हणून एक घोळका सायकल सुद्धा आहे (चित्र १०).
चित्र १०: ७ लोकांची सायकल
ट्रेडमिल आणि सायकलीचा संगम करून बनवलेल्या एका भन्नाट सायकलचा व्हिडीओ इथे बघता येईल.
इलिप्टिक ट्रेनर हे ट्रेडमिल सारखंच एक व्यायाम करायचं यंत्र आहे. हे वापरून जिना चढणे, चालणे किंवा पळणे या प्रकारचे व्यायाम सांध्यांवर अति ताण न येता करता येतात. इलिप्टिगो कंपनीने इलिप्टिक ट्रेनर सारखी एक अभिनव सायकल बनवली आहे (चित्र ११). त्याचा एक व्हिडीओ इथे बघता येईल.
चित्र ११: इलिप्टिक सायकल
फोर्क विरहित सायकल ही अशीच एक तोंडात बोट घालायला लावणारी सायकल आहे (चित्र १२). त्याचा एक व्हिडीओ इथे आहे.
चित्र १२: फोर्क विरहित सायकल
अशा अजूनही अनेक तर्‍हेतर्‍हेच्या सायकली आहेत. मी सगळ्या इथे दाखविलेल्या नाहीत.
इथल्या नगरपालिका सायकल वापरास प्रोत्साहन देण्यासाठी चौकाचौकात 'थिंक बाईक' अशा पाट्या लावतात. यदाकदाचित पुढे मागे पुण्याच्या महापौरांना सायकलींना प्रोत्साहन देण्याचा झटका आलाच तर त्यांनी चौकाचौकात अशी पाटी लावायला हरकत नाही...
देशबंधूंनो विचार करा
गाड्यांपेक्षा सायकल मारा
---- समाप्त -----
हे संशोधन करताना पहिला धक्का बसला तो जगातल्या सगळ्यात पहिल्या सायकलीचं चित्र बघून! (पहा चित्र १ मधील १८१८ तली सायकल. १८१८ साल पेशवाईच्या अस्तामुळे माझ्या मनात फिट्टं बसलंय. एखाद्या कालखंडात भारतात आणि परदेशात काय चाललं होतं हे बघायला गंमत वाटते. उदा. ज्या काळात शिवाजी महाराजांनी मराठी साम्राज्याचा पाया रचायला सुरुवात केली साधारण त्याच काळात न्युटन भौतिक शास्त्राचा पाया रचत होता. ) तर जगातली पहिली सायकल बिनापेडलची होती. पायांनी जमीनीला रेटा देऊन पुढे जायचं! गंमत म्हणजे अशा प्रकारची लहान मुलांची सायकल अजूनही मिळते. बॅलन्स बाईक म्हणतात तिला (चित्र २). त्या नंतर सरळ चाकाला जोडलेल्या पेडलची सायकल आली. चेनने चाकाला जोडलेल्या पेडलची सायकल यायला १८८५ साल उजाडावं लागलं.
चित्र १: सायकल इतिहास
चित्र २: मुलांची बॅलन्स बाईक
सायकलीं मधे इतकी विविधता येण्याचं महत्वाच कारण म्हणजे इथली चारचाकींच्या जमान्यातही टिकून असलेली सायकल संस्कृती! अशी संस्कृती होण्यामागे अनेक कारण आहेत.
इथलं सरकार हे पहिलं. इथलं सरकार लोकांना सायकल वापरायला प्रचंड प्रोत्साहन देतं. सरकारने बहुतेक गावातल्या सर्व प्रमुख रस्त्यांवर नीट सायकल ट्रॅक्स आखलेले आहेत. सायकलस्वारांना चौकात रस्ते ओलांडताना जास्त त्रास होतो. तो कमी व्हावा म्हणून सिग्नलच्या अलिकडे फक्त सायकलस्वारांना उभं रहाण्यासाठी खास जागा असते. त्यात इतर गाड्यांना उभं रहायला परवानगी नसते. सायकल ट्रॅकवरून आलं की उभ्या असलेल्या गाड्यांच्या सरळ पुढे जाऊन या खास भागात उभं रहाता येतं. सिग्नल लागला की साहजिकच सायकलवाल्यांना आधी जाता येतं. इथलं नॅशनल सायकल नेटवर्क १९९५ च्या थोडं आधी अगदी कमी लांबीचे सायकल रस्ते दत्तक घेऊन सुरू झालं. आता यूकेतल्या बहुतेक सर्व गावांना जोडणारे एकूण १४,००० मैल लांबीचे सायकल रस्ते त्यांनी बांधले आहेत. त्या रस्त्यांचा नकाशा इथे बघता येईल. तसंच काही नगरपालिका इथे सायकल हायर स्कीम राबवतात. गावात विविध ठिकाणी सायकली ठेवलेल्या असतात. कुणीही त्यातली सायकल घेऊन जाऊ शकतो आणि इच्छित स्थळाच्या जवळपासच्या स्टँडला ती ठेवू शकतो.
दुसरं कारण म्हणजे इथल्या शहरातले रस्ते छोटे आहेत म्हणून सकाळी व संध्याकाळी गाड्यांची प्रचंड रीघ लागलेली असते. तसंच गावात गाड्या लावायला फारशी जागा उपलब्ध नसते. सार्वजनिक वहातुकीची उत्तम सोय असली तरी खर्च जरा जास्तच होतो. तसंच ग्लोबल वॉर्मिंगच्या भीतिचाही खूप परिणाम आहे. या सगळ्यावर मात म्हणून सायकलने किंवा चालत ऑफिसला जाण्यायेण्याचं प्रमाण वाढलं आहे.
इथले लोक आता स्वतःच्या आरोग्याबद्दल जास्त जागरुक झाले आहेत हे तिसरं कारण! त्यामुळे गावागावात सायकलिंगचे आणि चालण्याचे क्लब झाले आहेत. दर आठवड्याला क्लबचे लोक वेगवेगळ्या ठिकाणी सायकलने ( चालण्याचा क्लब असेल तर अर्थातच चालत ) जातात. सायकलिंग हा एक इथला एक अत्यंत आवडीचा टाईमपास आहे. टुर दे फ्रान्स सारख्या लोकप्रिय सायकल शर्यती त्याची साक्ष देतात. पण सप्ताहान्ताला गंमत म्हणून कुठेतरी ३०/४० मैल सायकल मारायला जाणारे खूप लोक आहेत. तसंच उंच डोंगरावरून सायकलने वेगाने खाली येण्याचा चित्तथरारक खेळणारे ही आहेत. त्याचा एक युट्युब व्हिडीओ इथे पहा.
सायकल मारत नेहमीची काम करण्यात किंवा ऑफिसला जाण्यायेण्यात कुणालाच कमीपणा वाटत नाही. लोक कितीही मोठ्या पदावर असले तरी सायकल मारत ऑफिसला जातात. लंडनचा माजी महापौर सायकलवर ऑफिसला जात असे. ऐन थंडीत देखील, बर्फ पडला नसेल तर, रोज ऑफिसला ८/१० मैलांवरून (१२/१५ किमी) सायकल मारत येणारे बरेच स्त्री/पुरुष आहेत. बरेच पालक आपल्या पोरांना सायकलवरून शाळेत घेऊन जातात किंवा त्यांच्या बरोबरीने सायकल चालवत शाळेपर्यंत जा ये करतात. सर्व वयाच्या मुलांना सायकलने शाळेत नेणं शक्य व्हावं म्हणून विविध प्रकारच्या सायकली बनवल्या गेल्या आहेत. काही सायकलींच्या मागे आपल्याकडच्या सायकल रिक्षासारखी गाडी जोडलेली असते. पण ती लहान मुलाला बसता येईल इतकी छोटी आणि बुटकी असते(चित्रे ३,४,५ व ६). लहान वयातच सायकल संस्कार झाल्यामुळे मोठेपणी सायकलने फिरण्यात त्यांनाही काही वावगं वाटत नाही. दोन माणसांना एकाच ठिकाणी जायचं असेल तर एक टँडेम सायकल मिळते. ती एकाला एक जोडलेली सायकल असते. तिला दोनच चाकं असतात पण दोन सीटं आणि दोन पेडल असतात. ती दोन जण एकामागे एक असे बसून चालवतात(चित्र ७). काही सायकलला मागे लहान मुलाला चालवता येण्यासारख्या छोट्या सायकलचं चाक जोडलेलं असतं. अशा सायकली घेऊन आई/बाप आपल्या लहानग्यांना सायकल चालवायचं शिक्षण देत देत शाळेत ने-आण करतात (चित्र ४). समजा ऑफिस फारच लांब आहे, सायकल मारत जाणं शक्य नाही. बस किंवा रेल्वेने जाण्याशिवाय पर्याय नाही. यात बर्‍याचदा घरापासून स्टेशनपर्यंत आणि स्टेशनपासून ऑफिसपर्यंत जाण्यायेण्यात सुद्धा बराच वेळ/पैसा खर्च होऊ शकतो. तो कमी करायचा असेल तर घडीची सायकल घेऊन जाता येतं (चित्र ९). सायकलींची चक्क घडी घालून ती सहजपणे काखोटीला मारून बस किंवा ट्रेनमधून घेऊन जाता येऊ शकते.
चित्र ३: दोन पोरांना घेऊन जाणारा बाप
चित्र ४: बाप व दोन पोरं टँडेम सायकलवर
चित्र ५: आई बाप व दोन पोरं आणि कॅरियर
चित्र ६: आई बाप व एक मूल आणि कॅरियर
चित्र ७: प्रौढांची टँडेम सायकल
चित्र ८: घडीची सायकल
सायकल चालविताना सर्व वजन कुल्ले, पाय आणि हात या आकाराने छोट्या अवयवांवर येतं. त्यासाठी आरामखुर्ची सारखी दिसणारी सायकल बनवली आहे. त्यामधे त्यात चालक मागे रेलून बसतो आणि समोर पाय लांब करून पेडल मारतो. यात शरीराचे सर्व वजन पाठ आणि कुल्ले या तुलनेने विस्तृत भागावर विखुरल्यामुळे आराम जास्त मिळतो(चित्र ९). अशा प्रकारच्या सायकलिंची अधिक माहिती इथे वाचता येईल.
चित्र ९: आरामखुर्ची सारखी सायकल
एखाद्या घोळक्याला एकत्रितपणे सायकल मारण्याची मजा लुटता यावी म्हणून एक घोळका सायकल सुद्धा आहे (चित्र १०).
चित्र १०: ७ लोकांची सायकल
ट्रेडमिल आणि सायकलीचा संगम करून बनवलेल्या एका भन्नाट सायकलचा व्हिडीओ इथे बघता येईल.
इलिप्टिक ट्रेनर हे ट्रेडमिल सारखंच एक व्यायाम करायचं यंत्र आहे. हे वापरून जिना चढणे, चालणे किंवा पळणे या प्रकारचे व्यायाम सांध्यांवर अति ताण न येता करता येतात. इलिप्टिगो कंपनीने इलिप्टिक ट्रेनर सारखी एक अभिनव सायकल बनवली आहे (चित्र ११). त्याचा एक व्हिडीओ इथे बघता येईल.
चित्र ११: इलिप्टिक सायकल
फोर्क विरहित सायकल ही अशीच एक तोंडात बोट घालायला लावणारी सायकल आहे (चित्र १२). त्याचा एक व्हिडीओ इथे आहे.
चित्र १२: फोर्क विरहित सायकल
अशा अजूनही अनेक तर्‍हेतर्‍हेच्या सायकली आहेत. मी सगळ्या इथे दाखविलेल्या नाहीत.
इथल्या नगरपालिका सायकल वापरास प्रोत्साहन देण्यासाठी चौकाचौकात 'थिंक बाईक' अशा पाट्या लावतात. यदाकदाचित पुढे मागे पुण्याच्या महापौरांना सायकलींना प्रोत्साहन देण्याचा झटका आलाच तर त्यांनी चौकाचौकात अशी पाटी लावायला हरकत नाही...
देशबंधूंनो विचार करा
गाड्यांपेक्षा सायकल मारा
---- समाप्त -----
2 comments:
भारीये हे! घोळका सायकल तर बेस्टच!
धन्यवाद ललिता!
Post a Comment